Nihil novi – prawo jako wspólna decyzja
Rok 1505 stał się symbolicznym początkiem nowej ery ustrojowej. Uchwalona wówczas konstytucja „nihil novi nisi commune consensu” stanowiła, że król nie może ustanowić żadnego nowego prawa bez zgody sejmu. Było to formalne ograniczenie królewskiej władzy ustawodawczej i równocześnie wywyższenie szlachty do rangi pełnoprawnego uczestnika procesu decyzyjnego. Zasada wspólnoty decyzji oznaczała, że interes ogółu reprezentowanego przez izby sejmowe musiał być uwzględniany, zanim jakiekolwiek nowe rozporządzenie mogło wejść w życie. To nie tylko osłabienie autokracji, ale też zapowiedź państwa opartego na konsultacji i zgodzie.
Unia Lubelska – wspólnota w różnorodności
W 1569 roku Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły unię, która ukształtowała nowy typ państwowości. W jej wyniku powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, federacja dwóch politycznie złączonych, lecz nadal prawnie odrębnych organizmów. Połączono Koronę i Litwę jednym sejmem i wspólnym monarchą, ale pozostawiono osobne sądy, skarb i wojsko. To zrównoważenie między jednością a autonomią umożliwiało funkcjonowanie na zasadach partnerstwa, a nie dominacji jednej ze stron.
Rzeczpospolita na przełomie XVI i XVII wieku | Mapa historyczna stylizowana
Konfederacja warszawska – tolerancja jako fundament
Zawirowania po śmierci Zygmunta Augusta zmusiły szlachtę do stworzenia mechanizmów gwarantujących pokój. W 1573 roku zawiązano konfederację warszawską, która ustanawiała zasadę tolerancji religijnej jako fundamentu ustrojowego. W praktyce oznaczało to zakaz prześladowań z powodu wyznania i potwierdzenie praw dla różnych wspólnot religijnych – katolickich, protestanckich i prawosławnych. Konfederacja nie tylko zapobiegła rozlewowi krwi, ale też nadała Rzeczypospolitej charakter państwa wolnego pod względem wyznania.
Artykuły henrykowskie – kontrakt z królem
Także w 1573 roku uchwalono artykuły henrykowskie – zestaw warunków, które każdy przyszły monarcha musiał zaakceptować. Wśród nich znalazły się m.in. obowiązek zwoływania sejmu co dwa lata, zakaz prowadzenia wojny lub zawierania pokoju bez zgody sejmu, a także uznanie konfederacji warszawskiej. W razie złamania tych warunków, obywatelom przysługiwało prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, co w realiach ówczesnej Europy było rozwiązaniem bezprecedensowym.
Trybunał Koronny – sądownictwo w rękach obywateli
W 1578 roku ustanowiono Trybunał Koronny – najwyższy sąd apelacyjny dla szlachty. Co istotne, skład trybunału był wybierany na sejmikach ziemskich, co czyniło go instytucją w pełni samorządną i niezależną od monarchy. Władza sądownicza została wyjęta spod wpływu królewskiego, co było znaczącym elementem demokratyzacji ustroju. Każdy obywatel stanu szlacheckiego mógł odwołać się do tej instytucji, co stanowiło realną gwarancję równości wobec prawa w obrębie stanu.
Trybunał Litewski – bliźniacza instytucja dla Litwy
Trzy lata później, w 1581 roku, podobną instytucję ustanowiono w Wielkim Księstwie Litewskim. Trybunał Litewski pełnił funkcję analogiczną do Trybunału Koronnego, przy czym zachował pełną odrębność proceduralną i personalną – zgodnie z zasadą odrębności obu członów Rzeczypospolitej. Sędziowie byli wybierani spośród miejscowej szlachty, a instytucja ta stanowiła istotny krok w kierunku samorządowego wymiaru sprawiedliwości.
Na podstawie: Górska-Szymczak J., Górski G., The Federal Structure of the Polish–Lithuanian Commonwealth in the 16th–18th Centuries
