Granice, urzędy i duchowe centrum Kujaw
W XVI stuleciu województwo inowrocławskie obejmowało 2925 km² i rozciągało się na północno-zachodnią część Kujaw. W jego skład wchodziły takie miasta jak Bydgoszcz, Fordon, Gniewkowo, Inowrocław, Koronowo, Podgórz, Raciążek, Służewo oraz Solec Kujawski. Na tym tle wyraźnie wyróżniał się powiat inowrocławski, o powierzchni 1267 km², który w drugiej połowie XVI wieku obejmował 234 osady, w tym pięć miast: Gniewkowo, Inowrocław, Podgórz, Raciążek i Służewo. To właśnie ten powiat tworzył najbliższe zaplecze i podstawę znaczenia Inowrocławia, nadając miastu rangę centrum administracyjnego i gospodarczego.
Miasto pełniło rolę siedziby starostwa grodowego, co wzmacniało jego pozycję w regionie. Urząd starosty wiązał się z szerokim zakresem obowiązków w zarządzaniu dobrami królewskimi i lokalnym wymiarem sprawiedliwości. Szczególne znaczenie miały tutaj sądy ziemskie i grodzkie, na które zjeżdżała szlachta z terenu powiatu. Były to instytucje, które regulowały życie publiczne, wyznaczając rytm spotkań i decyzji, od których zależał porządek prawny całej okolicy. W czasach, gdy mechanizmy centralne działały powoli i na dużą odległość, to właśnie w takich miejscach kształtowało się codzienne funkcjonowanie społeczności szlacheckiej.
Nie mniej istotna była rola Inowrocławia w strukturach kościelnych. Miasto stanowiło siedzibę dekanatu diecezji włocławskiej, który obejmował niemal cały powiat inowrocławski oraz południowo-zachodnią część powiatu bydgoskiego. Dzięki temu Inowrocław zyskał dodatkowy wymiar znaczenia — był nie tylko ośrodkiem polityczno-administracyjnym, ale i punktem centralnym dla sieci parafialnej regionu. To tutaj skupiały się sprawy duchowieństwa i lokalnych wspólnot, a zasięg dekanatu potwierdzał rangę miasta w życiu religijnym Kujaw.
Tak połączone funkcje — centrum powiatu, siedziba starostwa i dekanatu — sprawiły, że Inowrocław stał się jednym z kluczowych ośrodków regionu. W mieście ogniskowały się zarówno interesy władzy świeckiej, jak i kościelnej, a jego znaczenie wykraczało daleko poza same mury i najbliższe okolice. Dzięki temu w strukturze dawnej Rzeczypospolitej pełnił rolę nie tylko lokalnego miasta, ale prawdziwego centrum organizacyjnego północnych Kujaw.
Województwo inowrocławskie w XVI wieku | Mapa historyczna administracyjna
Od dobrobytu po klęski wojenne Kujaw
W XVI wieku Inowrocław, podobnie jak inne miasta Kujaw, przeżywał okres rozwoju. Sprzyjała temu gospodarka folwarczno-pańszczyźniana, której ekspansja zmieniała strukturę regionu. Najsilniej rosły ośrodki związane z handlem wiślanym – Bydgoszcz, Nieszawa i Włocławek – odgrywające rolę pośredników w zbycie zboża na rynku gdańskim i w imporcie wyrobów. Inowrocław korzystał z tego ożywienia, a jego mieszkańcy uczestniczyli w ruchu handlowym, który decydował o kierunkach rozwoju całych Kujaw.
Z tym czasem prosperity wiązał się wzrost zaludnienia. Źródła podkreślają, że jeszcze w XVI i na początku XVII wieku Inowrocław rozwijał się dynamicznie, a przyrost liczby mieszkańców stanowił wyraźny sygnał pomyślności. Miasto poszerzało swój potencjał gospodarczy, a rosnąca społeczność potwierdzała znaczenie ośrodka w regionie. Tak ukształtowana równowaga miała jednak wkrótce zostać brutalnie zachwiana.
Już od lat dwudziestych XVII wieku Inowrocław doświadczał zaraz, z których szczególnie groźna była ta z 1628 roku. W tym samym czasie trwała wojna polsko-szwedzka 1626–1629, przynosząc miastu znaczne straty w wyniku przemarszów wojsk polskich i sprzymierzonych oddziałów cesarskich. Działania te nadwyrężyły lokalną gospodarkę i pogłębiły skutki epidemii.
Największym ciosem okazał się jednak „potop” szwedzki. Już w 1655 roku Inowrocław zajęły wojska szwedzkie. W roku następnym w okolicach działały oddziały Stefana Czarnieckiego, a 28 kwietnia 1656 roku do miasta wkroczył król Karol Gustaw. Okupacja trwała do 1658 roku. W tym okresie doszło do nadużyć ze strony wojsk, nakładania ciężarów podatkowych, a także do zniszczenia zamku starościńskiego, co boleśnie osłabiło znaczenie miasta.
Na Kujawach nie brakowało kolejnych wstrząsów. 5–6 lipca 1666 roku pod Mątwami doszło do bitwy związanej z rokoszem Jerzego Lubomirskiego, która przyniosła zniszczenia także okolicznym osadom. Następne stulecie otworzyła wojna północna (1700–1721). W jej trakcie w Inowrocławiu długotrwale stacjonowały wojska polskie, saskie, rosyjskie i szwedzkie. W latach 1707/1708 przez dziesięć tygodni w mieście przebywały oddziały Karola XII, a mieszczanie skarżyli się, że „zadłużyli się na kilkadziesiąt tysięcy i zrujnowali”. Dwa lata później, w 1710 roku, przez trzy miesiące stacjonowały tu wojska rosyjskie, dopełniając obrazu długotrwałego kryzysu.
Na podstawie: Guldon Z., 1978, W czasach szlacheckiej Rzeczypospolitej i początkach zaboru pruskiego (1466—1815) [w:] Biskup M., 1978, Dzieje Inowrocławia, tom 1 (do 1919 r).
