Położone nad Notecią starostwo nakielskie należało w epoce staropolskiej do królewszczyzn Wielkopolski. Rzeka odgrywała ważną rolę w transporcie płodów rolnych, umożliwiając ich spław do Bydgoszczy, skąd kierowano je dalej do Gdańska. Nakło pełniło funkcję ośrodka zarządu dóbr, gdzie starostowie podejmowali decyzje gospodarcze i organizacyjne.
Naturalne warunki regionu sprzyjały rolnictwu. Żyzne mady nadnoteckie oraz rozległe łąki dawały podstawę hodowli bydła i koni, a także uprawie żyta, pszenicy i owsa. W dolinach i na terenach zalewowych wykorzystywano łąki koszone na siano, istotne dla zimowego utrzymania inwentarza. Obecność lasów zapewniała drewno i miejsca wypasu, ale w części obszarów ograniczała powierzchnię uprawną.
Gospodarka folwarczna w starostwie nakielskim kształtowała się wraz z przekształcaniem dawnych osad służebnych w majątki dworskie. W XVII i XVIII wieku folwarki powiększały swoje areały kosztem gruntów chłopskich. Lokowano je na glebach najlepszej jakości i w pobliżu dróg oraz rzek, co ułatwiało transport. Folwarki nakielskie prowadziły sprzedaż zboża przez Bydgoszcz, wykorzystując tamtejszy zsyp jako punkt przeładunkowy na spław wiślany.
Produkcja folwarczna opierała się na wysiewach dostosowanych do warunków glebowych. W źródłach zachowały się dane o zasiewach w różnych latach, co pozwala określić strukturę upraw. Krescencja, czyli stosunek plonu do wysiewu, umożliwia ocenę wydajności upraw, która pozwalała na zaspokojenie potrzeb miejscowych i uzyskanie nadwyżek przeznaczanych na sprzedaż.
Starostwo nakielskie było więc obszarem, w którym korzystne warunki naturalne, dostęp do rzeki i rozwój folwarków tworzyły podstawę gospodarki rolnej. Rzeka stanowiła szlak handlowy, ziemia zapewniała zbiory, a folwarki organizowały produkcję, której znaczenie sięgało poza granice lokalnego rynku.
Województwo kaliskie w XVI wieku | Mapa historyczna administracyjna
Zboże, bydło i folwarki – serce gospodarki nakielskiej
W starostwie nakielskim główną rolę w gospodarce odgrywały żyto, pszenica i owies, które stanowiły podstawę zasiewów. Zachowane dane pozwalają odtworzyć ich udział w różnych okresach – w 1629 roku zbiory podawano w kopach, a w 1773 roku szczegółowe zestawienia znalazły się w katastrze. Zboża dominowały wyraźnie nad innymi uprawami, a rośliny pastewne występowały w mniejszej skali.
Wydajność upraw określano poprzez krescencję, czyli stosunek plonu do wysiewu. Dzięki tym obliczeniom można było ocenić możliwości gospodarstwa folwarcznego i porównać jego wyniki w czasie. Produkcja roślinna była podstawą zaopatrzenia ludności oraz zapewniała paszę dla zwierząt. Zboża dawały słomę i otręby, które w gospodarce folwarcznej wykorzystywano na potrzeby inwentarza.
Hodowla była istotnym elementem gospodarki. W spisach z 1773 roku wymieniono znaczną liczbę koni, wołów, krów i owiec. Bydło dostarczało mięsa, mleka i siły pociągowej, a konie wykorzystywano w transporcie i pracach polowych. Rozległe łąki i pastwiska zapewniały niezbędną ilość siana i miejsca wypasu, co umożliwiało utrzymanie dużego pogłowia zwierząt.
Organizacja produkcji spoczywała w rękach folwarków, które decydowały o strukturze zasiewów i skali hodowli. Lokowano je w miejscach dogodnych komunikacyjnie, co ułatwiało transport płodów rolnych. Ważnym ogniwem w handlu był zsyp w Bydgoszczy, przez który spławiano zboże do Gdańska. Dzięki temu produkcja folwarczna starostwa nakielskiego była powiązana z handlem zbożem prowadzonym na dużą skalę.
Rolnictwo tego obszaru łączyło produkcję roślinną i hodowlaną, tworząc spójną całość podporządkowaną folwarkom. Wykorzystanie zasiewów, hodowli i zaplecza łąkowego stanowiło fundament gospodarki regionu i określało jego znaczenie w wymianie handlowej.
Kmiecie, zagrodnicy i komornicy
Wieś starostwa nakielskiego była zróżnicowana pod względem wielkości gospodarstw i pozycji ich właścicieli. Kmiecie gospodarowali na pełnych łanach ziemi i wykonywali pańszczyznę, stanowiąc podstawę produkcji rolnej. Zagrodnicy posiadali mniejsze działki z zabudową i kawałkiem pola, natomiast komornicy nie mieli własnej ziemi, utrzymując się z pracy u innych. W strukturze wsi znajdowali się także rzemieślnicy – m.in. kowale, kołodzieje czy młynarze – zapewniający usługi potrzebne w codziennym życiu.
Zabudowania gospodarstw obejmowały chałupy mieszkalne oraz obiekty gospodarcze, takie jak stodoły, obory i chlewy, wykonywane z dostępnych w okolicy materiałów. Sprzęty i narzędzia były proste, lecz niezbędne – pługi, brony, siekiery, sierpy – i wykorzystywane w pracach polowych przez wszystkie grupy chłopów. Stan wyposażenia gospodarstw różnił się w zależności od zamożności właściciela.
Produkcja roślinna w gospodarstwach chłopskich koncentrowała się na uprawie żyta, pszenicy i owsa, a w mniejszym zakresie roślin pastewnych. Wielkość zasiewów zależała od areału ziemi. Kmiece gospodarstwa mogły wytwarzać większe ilości zboża, natomiast mniejsze działki zagrodników dawały skromniejsze plony.
Hodowla stanowiła ważny element wiejskiej gospodarki. W inwentarzu z 1773 roku odnotowano krowy, konie, owce i trzodę chlewną. Bydło i konie pełniły funkcje użytkowe w pracach polowych i transporcie, a także dostarczały mięsa i mleka. Łąki i pastwiska zapewniały paszę, a obornik trafiał na pola, zwiększając urodzajność gleb.
Tak funkcjonujące gospodarstwa chłopskie łączyły ziemię, zabudowania, narzędzia i inwentarz w układ, który zapewniał utrzymanie rodziny oraz wypełnianie obowiązków wobec dworu.
Od młyna po Gdańsk – jak płody nakielskiej ziemi trafiały na wielkie rynki
W starostwie nakielskim obok rolnictwa rozwijało się przetwórstwo surowców. Istotnym elementem były młyny zbożowe, zapewniające mielenie ziarna dla mieszkańców wsi i folwarków. W Bielawach działał folusz, w którym obrabiano sukno, a w połowie XVIII wieku uruchomiono tartak, wykorzystujący drewno z miejscowych lasów. Te zakłady stanowiły część zaplecza gospodarczego dóbr królewskich.
Produkcja obejmowała także wytwarzanie napojów alkoholowych. W starostwie istniały browary i gorzelnie, a dochodowe miejsce w tej działalności zajmowała propinacja, czyli wyłączne prawo dworu do produkcji i sprzedaży trunków w karczmach. Karczmy rozmieszczone na terenie dóbr były istotnym źródłem dochodów, łącząc produkcję folwarczną z handlem.
Zboże, które nie trafiało do lokalnego wykorzystania, przeznaczano na sprzedaż. Głównym szlakiem handlowym była droga rzeczna do Bydgoszczy, gdzie znajdował się zsyp zbożowy. Tam przeładowywano towar na jednostki wiślane i spławiano do Gdańska. Ten kierunek zbytu utrzymywał się przez długi czas i miał istotne znaczenie dla gospodarki regionu.
Obok zboża folwarki mogły kierować do sprzedaży inne przetworzone produkty, choć zasadniczy trzon eksportu stanowiły płody rolne. Dwór nadzorował cały proces – od organizacji produkcji w folwarkach, przez jej przetwarzanie, po transport na rynki zewnętrzne.
Tak prowadzona gospodarka przetwórcza i handel czyniły starostwo nakielskie istotnym uczestnikiem wymiany towarów. Połączenie produkcji rolnej, przetwórstwa i dogodnych dróg zbytu zwiększało dochody dóbr i utrwalało ich pozycję w regionie.
Obciążenia i relacje społeczne na wsi
Życie chłopów w starostwie nakielskim kształtowały pańszczyzna, daniny i podatki. Pańszczyzna obejmowała zarówno prace w polu, jak i liczne roboty dodatkowe, ustalane w zależności od wielkości posiadanej ziemi. Oprócz tego chłopi wnosili daniny w naturze – zboże, drób, jaja – oraz świadczenia pieniężne. Do obciążeń dochodziły podatki państwowe oraz opłaty na rzecz Kościoła, m.in. dziesięcina snopowa i inne powinności parafialne. W latach wzmożonych potrzeb, np. podczas wojen, obciążenia te ulegały zwiększeniu, co wpływało na kondycję gospodarstw.
Relacje między wsią a dworem nie były wolne od napięć. Dwór egzekwował powinności z dużą konsekwencją, wykorzystując aparat administracyjny i sądownictwo. Chłopi, choć formalnie zobowiązani do posłuszeństwa, szukali sposobów ograniczenia obciążeń. Niekiedy składali skargi do wyższych instancji, wskazując na nadużycia ekonomów lub niezgodność wymiaru pańszczyzny z dawnymi zwyczajami.
Inną formą oporu było zbiegostwo – opuszczanie wsi w poszukiwaniu lepszych warunków w innych dobrach lub w miastach. Bywało ono powodem interwencji władz i prób odzyskania „zbiegów” przez starostwo. W skrajnych sytuacjach dochodziło do buntów, których przyczyną była nadmierna eksploatacja lub zmiana zasad użytkowania ziemi. Takie wystąpienia, choć rzadkie, odbijały się szerokim echem w okolicy.
Napięcia społeczne miały także wymiar gospodarczy. Wysokie obciążenia zmniejszały możliwości inwestowania w gospodarstwa, prowadząc do spadku wydajności produkcji. Z drugiej strony, zbyt restrykcyjna polityka dworu wobec chłopów mogła skutkować zmniejszeniem liczby rąk do pracy, a tym samym stratami w gospodarce folwarcznej. Starostwo, dążąc do utrzymania produkcji na odpowiednim poziomie, musiało balansować między poborem świadczeń a utrzymaniem zdolności produkcyjnych wsi.
W ten sposób codzienne życie wsi w starostwie nakielskim pozostawało pod stałą presją fiskalną i organizacyjną, a relacje społeczne między chłopami a administracją były wypadkową siły przymusu i prób negocjacji ze strony poddanych.
Województwo kaliskie w XVI wieku | Mapa historyczna krajobrazowa
Dziedzictwo rolnictwa staropolskiego – oblicze gospodarki starostwa nakielskiego
Starostwo nakielskie w epoce staropolskiej stanowiło przykład gospodarki, w której rolnictwo dominowało nad wszystkimi innymi formami działalności. Podstawą była uprawa ziemi w rozdrobnionych gospodarstwach chłopskich, przy równoczesnym istnieniu folwarków starościńskich. Obszary orne zajmowały znaczną część ziemi, a wśród upraw przeważało zboże. Szczególną rolę odgrywały grunty w obrębie dóbr królewskich, gdzie struktura własności i powinności była jasno określona w rejestrach i lustracjach.
Charakterystyczną cechą regionu była znaczna przewaga gospodarstw kmiecych nad zagrodniczymi i chałupniczymi. Kmiecie posiadali najwięcej ziemi i wykonywali pańszczyznę w wymiarze określonym lokalnym zwyczajem. Ważne było też utrzymywanie łąk i pastwisk, które miały istotne znaczenie dla hodowli. Choć dominowało rolnictwo, istniały również niewielkie formy działalności rzemieślniczej i handlowej, szczególnie w miasteczkach związanych ze starostwem.
W porównaniu z innymi starostwami królewskimi starostwo nakielskie wyróżniało się stosunkowo dużą stabilnością struktury agrarnej. W przeciwieństwie do terenów, gdzie w XVIII w. postępował proces koncentracji ziemi w rękach folwarków, tutaj udział gospodarstw chłopskich utrzymywał się na wysokim poziomie. Takie uwarunkowanie sprawiało, że system powinności i świadczeń pozostawał w miarę stały, a większe zmiany następowały dopiero w okresach kryzysów gospodarczych.
Znaczenie starostwa nakielskiego w historii lokalnej wynikało z faktu, że było ono ważnym ogniwem administracji królewskiej i zapleczem żywnościowym regionu. Ziemia nakielska zaopatrywała nie tylko lokalny rynek, ale też uczestniczyła w szerszym obrocie zbożowym, zwłaszcza w czasach dobrej koniunktury. Układ osadnictwa, z przewagą wsi kmiecych, oraz utrwalony system powinności tworzyły charakterystyczny obraz gospodarki, której zasadnicze elementy przetrwały aż do rozbiorów.
Na podstawie: Żmidziński, Z., 1971, Struktura agrarna starostwa nakielskiego do 1772 roku
