POWIAT ORSZAŃSKI | Jak wyglądały realia życia w starostwie w dorzeczu środkowego Dniepru (XV-XVIII w.)

Narodziny namiestnictwa orszańskiego pod rządami Witolda

W roku 1392 utworzone zostało Orszańskie, zwane też Pomskim, namiestnictwo. Jego powstanie wiązało się bezpośrednio z podporządkowaniem Orszy wielkiemu księciu Witoldowi, który umacniał władzę na wschodnich rubieżach swojego państwa. Od początku namiestnictwo to należało do ziemi witebskiej, stanowiąc jej istotną część i pełniąc funkcję ogniwa łączącego obszary położone nad Dnieprem z zapleczem administracyjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Struktura terytorialna tej jednostki została określona jasno — dzieliła się na szereg wołości, które stanowiły podstawowy element organizacyjny. To właśnie w ramach tych mniejszych okręgów rozstrzygały się sprawy gospodarcze, podatkowe i porządkowe, które decydowały o codziennym funkcjonowaniu całego namiestnictwa.

Od XVI wieku w języku urzędowym zaczęły pojawiać się nowe terminy, przejęte z praktyki polskiej. Obok dawnego pojęcia „namiestnictwo” zaczęto stosować określenia „powiat” i „starostwo”, co było wyrazem rosnącego wpływu Królestwa Polskiego na organizację życia politycznego i administracyjnego na ziemiach litewskich.

Sytuacja Orszy uległa poważnej zmianie po utratcie ziemi smoleńskiej, gdy namiestnictwo, już funkcjonujące jako powiat, stało się jednostką przygraniczną. To położenie miało daleko idące skutki, ponieważ od tego momentu teren często bywał areną konfliktów i wymagał stałej czujności wobec niebezpieczeństwa nadciągającego z Moskwy.

Decydujący etap rozwoju przyniosła reforma administracyjna z lat 1565–1566, w wyniku której terytorium powiatu zostało znacząco powiększone. Włączono do niego księstwo lukomskie, starostwo borysowskie aż po Berezynę, część dawnego powiatu abołeckiego, całe księstwo druckie, starostwo mohylewskie, Luboszańską i wschodnią część Świsłockiej włości, a także szereg prywatnych majątków położonych wzdłuż Dniepru i na zachód od niego. Tak ukształtowane granice zdefiniowały ostateczną postać powiatu orszańskiego w epoce przedrozbiorowej.

Rzeczpospolita na przełomie XVI i XVII wieku | Mapa historyczna stylizowana

Struktury władzy lokalnej i urzędy

Historia powiatu orszańskiego to także dzieje jego urzędników, którzy od końca XIV wieku kierowali lokalną administracją. Już przed reformą administracyjną 1565–1566 znajdziemy tu przedstawicieli znaczących rodów. Funkcję namiestnika pełnili między innymi książę Aleksander Iwanowicz Zasławski, Bohusz Fiodorowicz Drucki-Tołoczyński, Andrzej Łukaszewicz Drucki-Ozieriecki, Piotr Drucki Korsak oraz Aleksander Semenowicz Odyncewicz. Ich obecność pokazuje, że od początku urząd był powierzany osobom wywodzącym się z elit Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Po reformie urzędy namiestników zastąpiono starostami, a lista nazwisk z tego okresu również przyciąga uwagę. Wśród starostów wymienia się takie postacie jak Dymitr Kmita Czarnobylski, Aleksander Sapieha, Andrzej Sapieha, Piotr Drucki-Gorski, Mikołaj Drucki-Gorski oraz Krzysztof Leon Sapieha. Zmiana ta odzwierciedlała szersze przeobrażenia ustrojowe państwa, a jednocześnie wprowadzała powiat w orbitę wpływów największych rodów magnackich.

Na poziomie codziennego funkcjonowania powiatu ważną rolę odgrywali także inni urzędnicy. W źródłach wspomniano o istnieniu podstarościch, marszałków powiatowych, chorążych oraz sędziów ziemskich. Podstarości wspierali starostę w jego pracy administracyjnej, marszałkowie powiatowi odpowiadali za organizację zjazdów szlachty, a chorążowie nosili chorągiew powiatową, będąc strażnikami symbolu władzy. Sędziowie ziemscy z kolei zajmowali się wymiarem sprawiedliwości i prowadzeniem ksiąg sądowych.

Wzmianki te pozwalają zobaczyć, jak rozbudowana była struktura lokalnej władzy. Nazwiska i lata służby tych urzędników zostały odnotowane w źródłach, co potwierdza, że w powiecie orszańskim istniała stabilna i dobrze udokumentowana siatka urzędnicza. Dzięki niej możliwe było zarówno sprawne zarządzanie majątkiem państwowym, jak i utrzymywanie porządku w życiu społecznym i sądowym powiatu.

Chorągiew powiatu orszańskiego i jej zielony sztandar

Powiat orszański miał własną chorągiew szlachecką, która była częścią systemu obronnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Oddział ten podlegał bezpośrednio wojewodzie witebskiemu, co jasno określało jego miejsce w strukturze wojskowej. Chorągiew ta stanowiła zorganizowaną siłę szlachty powiatowej, a jej obecność potwierdza, że również na tym pogranicznym terenie utrzymywano jednolite zasady organizacji wojskowej państwa.

Obok chorągwi powiatowej w źródłach wymienia się także oddziały magnackie, które formowane były osobno. Ich istnienie dowodzi, że obok wspólnej siły powiatowej funkcjonowały prywatne zbrojne drużyny możnowładców, posiadających własne zasoby i zdolnych do wystawiania własnych wojsk. Takie rozróżnienie – chorągiew ziemska z jednej strony i oddziały magnackie z drugiej – pokazuje podwójną naturę obrony wschodnich ziem, gdzie państwowe i prywatne siły działały obok siebie.

Najważniejszym elementem symboliki wojskowej powiatu był sztandar. Źródła podają, że powiat orszański posługiwał się zieloną chorągwią z Pogonią, herbem całego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ten sztandar był identyczny z chorągwią powiatu witebskiego, co podkreślało ich ścisłe związki administracyjne i wojskowe.

Opis zielonego sztandaru z Pogonią stanowi jedno z najbardziej charakterystycznych świadectw organizacji wojskowej powiatu. Ukazuje on, że nawet na poziomie powiatowym dbano o zachowanie jednolitej heraldyki państwowej. Chorągiew orszańska była więc nie tylko praktycznym znakiem bojowym, ale też wyrazem przynależności do systemu wojskowego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Potęga ziemi i rody powiatu orszańskiego

Od XV wieku ziemia orszańska stawała się areną wielkich nadawań, które stopniowo kształtowały jej krajobraz własnościowy. W tym czasie do czołowych właścicieli zaliczali się książęta Druccy, Odyncewicze, Holszańscy, Gasztołdowie, Hlebowicze i Zasławscy. Dzięki przywilejom i decyzjom monarchy rozległe kompleksy dóbr przechodziły w ręce możnych rodów, które na stałe wpisały się w dzieje regionu.

Obok prywatnych majątków szczególną rolę odgrywały dobra wielkoksiążęce i domeny związane z urzędami namiestniczymi. W ich skład wchodziły m.in. Babino, Bajevo, Dziewino czy Zaozierje, które pozostawały w dyspozycji namiestnika jako zaplecze administracyjno-gospodarcze. Do historii powiatu przeszła także transakcja Smolan z 1543 roku, kiedy to posiadłość ta została przekazana książętom Sanguszkom, stając się istotnym punktem na mapie lokalnych własności.

Na przełomie XVI i XVII wieku szczególnie wyróżniało się latyfundium Sapiehów. Ród ten zgromadził rozległe dobra obejmujące m.in. część księstwa lukomskiego, Czereję, Tołoczyn, Starosiele, Białynicze, Krugłoje, Basię, Gory i Gorki. Skala tych posiadłości czyniła Sapiehów jednym z najpotężniejszych rodów w całym województwie witebskim. Ich majątek był przykładem świadomej polityki akumulacji dóbr, której efektem było powstanie terytorialnie zwartego i dobrze zarządzanego kompleksu ziemskiego.

Obok Sapiehów istniała gęsta sieć innych właścicieli – od magnackich po drobną szlachtę. Wśród nich wyróżniali się Głowczyńscy, Druccy, Zinowiewiczowie, Łukomscy, Sanguszkowie, Steccy, Radziwiłłowie i Chodkiewiczowie. Ta mozaika rodów nadawała powiatowi charakter wielowarstwowej wspólnoty ziemskiej, w której obok potężnych magnatów żyli średni i drobni szlachcice, osadzeni w lokalnych ośrodkach.

Końcówka XVII wieku przyniosła poważne zmiany. Większość dawnych latyfundiów uległa rozdrobnieniu, a ich fragmenty przechodziły w ręce nowych właścicieli. Przy Sapiehach pozostały jednak Bychów, Barkołabowo, część Głowczyna, Bielica, Bober, Gory z Gorkami oraz Czereja z Meleszewiczami, co potwierdza ich trwałą dominację. W tym czasie w powiecie funkcjonowało około 150 majątków szlacheckich obok dużych starostw państwowych, co czyniło ziemię orszańską jednym z bardziej złożonych pod względem własnościowych struktur regionów Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Sieć miejska i ośrodki gospodarcze

W krajobrazie powiatu orszańskiego szczególne miejsce zajmował Mohylew, który w XVI wieku zaczął zyskiwać coraz większe znaczenie. W roku 1561 ustanowiono w nim wójtostwo, a już w 1577 roku otrzymał prawo magdeburskie i herb. Te wydarzenia przesądziły o jego pozycji, czyniąc z niego jeden z głównych ośrodków miejskich regionu. Proces nadawania praw pokazuje, jak stopniowo kształtowała się struktura samorządowa i jak rola miasta rosła wraz z przywilejami królewskimi.

Nie mniejsze znaczenie miały także inne miasta. W roku 1620 prawa miejskie uzyskały Orsza i Borysów, co włączyło je w system samorządowy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Akt ten stawiał je na równi z innymi ośrodkami miejskimi w regionie, co oznaczało większe możliwości organizacyjne i gospodarcze. Fakt ten podkreśla równoległy rozwój kilku miast w granicach jednego powiatu, a zarazem wskazuje na ich rolę w kształtowaniu lokalnej administracji.

Obok miast królewskich istotną część sieci osadniczej tworzyły miasteczka prywatne, które skupiały życie handlowe i rzemieślnicze. Źródła wymieniają najważniejsze spośród nich: Czereja, Tołoczyn, Krugłoje, Białynicze, Starosiele, Smolewicze. Były to ośrodki pozostające w rękach właścicieli ziemskich, a ich rola w gospodarce powiatu opierała się na lokalnym rynku i warsztatach rzemieślniczych.

Dzięki takim ośrodkom sieć miejska powiatu zyskiwała równowagę pomiędzy centrami posiadającymi prawa magdeburskie a mniejszymi miejscowościami prywatnymi. Mohylew wyróżniał się jako miasto o najbardziej ugruntowanej pozycji prawnej, Orsza i Borysów otrzymały przywileje w późniejszym czasie, a miasteczka prywatne stanowiły uzupełnienie tej struktury. Tak ukształtowana sieć pozwalała na stopniowe wzmacnianie lokalnej gospodarki, wpisując się w szerszy proces rozwoju osadnictwa na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej.

Od monasterów po kolegia –  wyznaniowy pejzaż powiatu orszańskiego

Początki religijnego krajobrazu powiatu orszańskiego łączą się z tradycją prawosławną. Już w średniowieczu istniały tu dawne monasteria, z których szczególnie znaczące były klasztory w Czereji oraz Peczerski w Mohylewie. Te ośrodki duchowe stanowiły istotne centra życia religijnego i kulturowego, wskazując na mocne zakorzenienie prawosławia na tym terenie.

W XVII wieku sieć instytucji monastycznych uległa znacznemu rozwojowi. Pojawiły się nowe klasztory w Kuceinie, Bujniczach i Barkołabowie, które uzupełniały istniejące struktury. Szczególną rolę odegrały fundacje magnackie rodu Sapiehów, którzy wspierali powstanie świątyń i monasterów w Bychowie, Białyniczach (1623), Czerei i Bielicy. Ich patronat podkreślał wpływ elit ziemskich na kształtowanie religijnego oblicza regionu.

Obecna była także silna konfesja katolicka, szczególnie w ośrodkach miejskich. W Orszy powstały trzy klasztory: bazyliański w 1642 r., dominikański w 1650 r. i bernardyński w 1653 r.. Ważnym punktem na mapie religijnej był również Łukoml, gdzie klasztor istniał już od końca XVI wieku, a także Czausy, w których klasztor powstał od roku 1653. To pokazuje, że obok prawosławia rozwijały się tu także instytucje katolickie, zwłaszcza w XVII stuleciu.

Struktury parafialne wzmacniał dekanat orski w diecezji wileńskiej, a istotną rolę w edukacji i działalności duszpasterskiej odgrywało orszańskie kolegium jezuickie. Było ono uposażone znacznymi dobrami, a dodatkowo majątek Poczaewicze został przekazany kolegium wileńskiemu. Sieć klasztorów i kolegiów nie tylko kształtowała życie religijne, ale też wyznaczała ramy kulturowego rozwoju powiatu.

Powiat orszański w epoce staropolskiej miał złożony charakter. Odrębność wojskową wyrażała własna chorągiew i sztandar powiatowy, a społeczną podstawą był rozdrobniony system własności ziemskiej, od wielkich dóbr magnackich po liczne majątki szlacheckie. Gęsta sieć miast, targów i miasteczek kształtowała lokalny handel, zaś zróżnicowany pejzaż religijny – od prawosławia po katolicyzm i protestantyzm – nadawał mu wielowyznaniowy i wielokulturowy charakter.

Powiat jako teatr działań wojennych (XVI–XVII w.)

Historia powiatu orszańskiego w XVI wieku to opowieść o nieustannych zmaganiach z potęgą Moskwy. W latach 1508–1564 Orsza aż sześciokrotnie padała ofiarą zajęcia przez wojska rosyjskie, a wraz z nią ucierpiały takie miejscowości jak Druck, Szkłów i Kopyś. Jednym z najbardziej pamiętnych wydarzeń stała się bitwa pod Orszą w 1514 roku, która zapisała się w historii regionu jako moment o ogromnym znaczeniu. Powiat znalazł się w samym sercu działań wojennych, które rzutowały na jego codzienne życie i bezpieczeństwo mieszkańców.

Jeszcze większe spustoszenia przyniosła połowa XVII wieku. W latach 1654–1661 niemal cały powiat znalazł się pod okupacją rosyjską. W tym czasie doszło do jednej z najcięższych porażek: w 1655 roku wojska litewskie poniosły klęskę pod Szapielewiczami. Kilka lat później nadszedł jednak moment przełomowy – w 1660 roku odniesiono zwycięstwo nad Basią, które w pamięci mieszkańców zapisało się jako symbol odzyskiwania sił i odporności regionu.

Skutki tych wydarzeń były katastrofalne. Źródła mówią wprost o poważnych spustoszeniach, jakie dotknęły powiat w wyniku ciągłych wojen i okupacji. Zniszczenia obejmowały zarówno miasta, jak i wsie, uderzając w życie codzienne ludności i strukturę gospodarczą. Mimo to do końca XVII wieku sytuacja stopniowo się poprawiała, a powiat w dużej mierze zdołał przezwyciężyć skutki kryzysu.

Powiat orszański jawi się w tym okresie jako przestrzeń graniczna, nieustannie wystawiona na uderzenia z zewnątrz. Najazdy, okupacje i klęski wojenne odciskały głębokie piętno na jego obliczu, ale jednocześnie pokazywały zdolność do odbudowy i powrotu do względnej stabilizacji. To właśnie ten rytm – zniszczenia i odnowy – najlepiej oddaje charakter dziejów powiatu w XVI i XVII wieku.

Powiat orszański między konfliktami a dominacją magnacką

Początek XVIII wieku w powiecie orszańskim naznaczyły kolejne dramatyczne wydarzenia. Już w roku 1700 doszło do walk magnackich, które odcisnęły swoje piętno na lokalnym życiu. Niedługo później powiat wciągnięty został w wir wojen szwedzko-rosyjskich z lat 1705–1708, co dodatkowo osłabiło jego stabilność i bezpieczeństwo. Obok zmagań wielkiej polityki pojawiły się także niepokoje wewnętrzne – w Dubrownie w 1701 roku oraz w Bychowie w 1702 roku wybuchły wystąpienia chłopskie, świadczące o napięciach społecznych w regionie.

Na tle nieustannych konfliktów wojennych i wewnętrznych kształtował się krajobraz własności ziemskiej, który do rozbiorów miał decydujące znaczenie. W XVIII wieku szczególną pozycję w powiecie utrzymywali Sapiehowie, posiadający rozległe dobra i pozostający głównymi magnackimi właścicielami ziemskimi. Ich dominacja nadawała ton życiu gospodarczemu i społecznemu regionu, sprawiając, że ich nazwisko było ściśle związane z tożsamością tej ziemi.

W drugiej połowie XVIII stulecia obok Sapiehów pojawiła się nowa siła. Byli nią książęta Ogińscy, którzy dokonali dużych nabytków ziemskich. W ich ręce przeszły m.in. Borysów, Bober, Białynicze, Świsłocz i Ciaceryn, co znacząco wzmocniło ich pozycję w regionie. Te przejęcia majątków wyraźnie zmieniały strukturę własności powiatu, wskazując na powolne przesuwanie akcentów w układzie magnackim jeszcze przed pierwszym rozbiorem Rzeczypospolitej.

Powiat orszański w pierwszych dekadach XVIII wieku ukazuje się zatem jako przestrzeń targana przez konflikty i niepokoje, ale równocześnie pozostająca pod wpływem wielkich magnackich rodów. Ta mieszanka wojny i dominacji majątkowej wyznaczała rytm życia regionu aż do końca istnienia Rzeczypospolitej na tych ziemiach.

Powiat orszański u kresu Rzeczypospolitej

U schyłku XVIII wieku powiat orszański jawił się jako przestrzeń, w której nakładały się na siebie warstwy dawnych doświadczeń administracyjnych, wojskowych i religijnych. Ziemia ta od końca XIV wieku funkcjonowała jako namiestnictwo, a od XVI wieku – już jako powiat i starostwo. Reforma lat 1565–1566 nadała mu szerokie granice, obejmując m.in. Lukomskie księstwo, Borysowskie starostwo, księstwo druckie i starostwo mohylewskie. Jednocześnie powiat, po utracie ziemi smoleńskiej, miał charakter przygraniczny, co czyniło go narażonym na nieustanne konflikty.

Na płaszczyźnie wojskowej powiat utrzymywał chorągiew szlachecką podporządkowaną wojewodzie witebskiemu, podczas gdy magnaci formowali własne oddziały. Symbolem tej struktury była zielona chorągiew z Pogonią, identyczna ze znakiem powiatu witebskiego. Historia wojen – od sześciu zajęć Orszy w latach 1508–1564, przez klęskę pod Szapielewiczami (1655), aż po zwycięstwo nad Basią (1660) – pokazała, że ziemia ta przez dwa stulecia była areną ciągłych zmagań.

Religijne oblicze regionu tworzyła mozaika monasterów i kościołów. Obok dawnych ośrodków prawosławnych, jak Czereja i Peczerski klasztor w Mohylewie, w XVII wieku powstały nowe – w Kuceinie, Bujniczach i Barkołabowie. Katolickie fundacje magnackie rodu Sapiehów rozciągały się na Bychów, Białynicze, Czereję i Bielicę, a w Orszy działały trzy klasztory: bazyliański, dominikański i bernardyński. Istniał też dekanat orski oraz jezuickie kolegium w Orszy, z majątkiem Poczaewicze przekazanym kolegium wileńskiemu.

Na tle konfliktów wojennych i działalności zakonów kształtował się krajobraz własności ziemskiej. Władali tu Sapiehowie, ale w drugiej połowie XVIII wieku pojawiły się także duże nabytki Ogińskich – Borysów, Bober, Białynicze, Świsłocz, Ciaceryn. Wcześniej istniały też latyfundia Gasztołdów, Holszańskich czy Hlebowiczów, a licznej drobnej szlachcie towarzyszyły ośrodki miejskie. Mohylew, Borysów i Orsza miały prawa miejskie, a mniejsze miasteczka – jak Bychów, Białynicze, Kopyś czy Tołoczyn – pełniły funkcje handlowe i rzemieślnicze.

Powiat orszański od XVI wieku był areną dramatycznych zmagań. Orsza sześciokrotnie padała ofiarą wojsk moskiewskich, a bitwa z 1514 roku zapisała się złotymi zgłoskami w dziejach regionu. W połowie XVII stulecia okupacja rosyjska spustoszyła ziemię, choć zwycięstwo pod Basią w 1660 roku przywróciło nadzieję. Początek XVIII wieku przyniósł walki magnackie, wojny północne i bunty chłopskie, zaś dominacja Sapiehów i rosnąca potęga Ogińskich ukształtowały krajobraz społeczny. Na tle nieustannych konfliktów trwało życie religijne i miejskie – z klasztorami, kolegiami i rozwijającymi się ośrodkami handlu.

Na podstawie
Wielkie Księstwo Litewskie: Encyklopedia. T. 1: Oboleński – Kadencja, 2005.
Kudin, A. M., 1999, Z dziejów podziału administracyjno-terytorialnego powiatu orskiego.
Nasewicz, W. L., 1996, Rejon Orszy // Encyklopedia Białoruska. T. 1: A – Arshin.
Powiat orszański // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. V, 1884.
Любавский, М. К., 1892, Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского статута.
Круталевич, В. А., 1966, Административно-территориальное устройство БССР.
Административно-территориальное устройство БССР: Справочник. Т. 1 (1917–1941 гг.), 1985.