Jezuici w Prusach Królewskich: początki i placówki
Jezuici zaczęli osadzać się w Prusach Królewskich od Braniewa, gdzie w 1565 roku powstała pierwsza placówka. Było to ważne centrum nauczania zakonnego, którego znaczenie rosło wraz z umacnianiem kontrreformacyjnej polityki w Rzeczypospolitej. Wkrótce potem jezuici zostali sprowadzeni do Elbląga, jednak z powodu sprzeciwu mieszczaństwa nie zdołali tam na trwałe założyć kolegium. Kolejnym etapem była ekspansja do Toruń, gdzie przybyli na mocy przywileju króla Zygmunta III Wazy w 1596 roku. Tam ich działalność również spotkała się z oporem. W 1607 roku otwarto szkołę, a w 1609 roku powołano formalnie kolegium, które jednak zamknięto w 1611 w wyniku konfliktu z władzami miasta. Nauczanie wznowiono dopiero w 1616 roku. Ostatnim z trzech największych miast był Gdańsk, gdzie jezuici próbowali działać, lecz miasto nie zezwoliło im na osiedlenie się. Funkcjonowali tam jedynie czasowo – m.in. prowadzili rekolekcje i krótkie misje, ale nie posiadali trwałego ośrodka. Wszystkie te próby osadzenia zakonu w Prusach Królewskich miały charakter kontrreformacyjny i wiązały się z silnym oporem protestanckiego mieszczaństwa. Ostatecznie tylko Braniewo i Toruń stały się stałymi punktami działalności edukacyjnej jezuitów, gdzie powstały kolegia prowadzące pełny kurs nauczania i pracę duszpasterską aż do kasaty zakonu w 1773 roku.
Województwo pomorskie w XVI w.| Mapa historyczna
Największe trudności jezuitów w Prusach Królewskich
Działalność jezuitów w Prusach Królewskich od samego początku napotykała gwałtowny opór mieszczaństwa protestanckiego. Ich pojawienie się w Toruń, Elblągu i Gdańsku odbierano jako zagrożenie religijne i polityczne, a ich kolegia traktowano jako instrument kontrreformacji. W Elblągu zakonnikom zabroniono osiedlania się, a wszelkie próby założenia tam placówki kończyły się niepowodzeniem. Gdańsk nie tylko odmówił zgody na osiedlenie się jezuitów, ale nawet ich czasowa obecność wzbudzała niechęć i nieufność. Największe starcia miały miejsce w Toruniu, gdzie mimo królewskiego przywileju z 1596 roku, jezuici spotkali się z buntem mieszkańców i władz. Kolegium, powstałe formalnie w 1609 roku, zostało zamknięte już w 1611 i dopiero po pięciu latach udało się wznowić nauczanie. Jeszcze przez wiele lat jezuici działali bez oficjalnego zatwierdzenia, a ich szkoła była atakowana politycznie i ideologicznie. Nawet architektura ich budynków – jak fasada toruńskiego kolegium z 1701 roku – była postrzegana jako antyprotestancka prowokacja. Władze miast starały się ograniczać ich wpływy, odmawiając zgody na internaty, rekolekcje czy publiczne wystąpienia. Mimo przywilejów królewskich, obrona interesów religijnych i autonomii miejskiej przeważała w polityce lokalnej, co czyniło misję jezuitów wyjątkowo trudną.
Z królewskim przywilejem, wbrew miastu
W 1596 roku król Zygmunt III Waza wydał przywilej zezwalający jezuitom na osiedlenie się w Toruniu. Już sam ten fakt wywołał w mieście falę sprzeciwu. Toruń był wówczas miastem protestanckim, a władze miejskie nie chciały zaakceptować obecności przedstawicieli zakonu znanego z kontrreformacyjnych działań. Jezuici przybyli jednak do miasta i rozpoczęli działalność duszpasterską. Przez dekadę nie mieli własnej siedziby, aż w 1606 roku zakupili kamienicę przy ulicy Żeglarskiej. W 1607 roku rozpoczęli nauczanie. W 1609 utworzono kolegium. Opór był jednak tak silny, że Rada Miejska próbowała uniemożliwić jego funkcjonowanie, domagając się nawet jego likwidacji. W 1611 roku szkoła została zamknięta z powodu silnych napięć. Zakonnikom udało się ją ponownie otworzyć dopiero w 1616 roku.
Ks. Warmińskie w XVII wieku | Mapa historyczna
Rozbudowa kolegium i pełny program nauczania
Z czasem działalność edukacyjna jezuitów w Toruniu przybrała charakter trwały i rozbudowany. Ich kolegium miało pełną strukturę zgodną z programem zakonu. Nauka prowadzona była po łacinie i obejmowała kolejno: klasy niższej i wyższej gramatyki, poetyki, retoryki i filozofii. W końcu XVII wieku funkcjonowało pięć klas: gramatyki niższej i wyższej, poetyki, retoryki oraz filozofii. Poza tym w kolegium działały dwa konwikty, przeznaczone dla uczniów – jeden dla ubogich (Alumnat Świętego Krzyża), drugi dla zamożniejszych uczniów z Prus Królewskich. Prowadzono również szkołę niższą (elementarną), przeznaczoną dla młodszych dzieci. Nauczanie w toruńskim kolegium jezuickim było więc wielopoziomowe i dostosowane do różnych grup uczniów.
Codzienność uczniów i kadry
Kolegium zapewniało zakwaterowanie dla uczniów spoza miasta, a warunki życia były regulowane surową dyscypliną. Uczniowie rozpoczynali dzień modlitwą, uczestniczyli w codziennych zajęciach z gramatyki, retoryki i filozofii. Byli oceniani nie tylko za postępy w nauce, ale również za zachowanie i udział w życiu religijnym. Grono pedagogiczne stanowili zakonnicy – specjaliści w nauczaniu, kierowani przez rektora kolegium. Szkoła prowadziła także publiczne występy retoryczne i teatralne. Jezuici organizowali szkolne akademie i przedstawienia, które miały charakter edukacyjny, ale także propagandowy – służyły promocji wartości katolickich i prezentacji efektów nauczania. W skład budynków należących do kolegium wchodziły: gmach szkolny, kościół, konwikt oraz dom zakonny.
Województwo chełmińskie w XVI wieku | Mapa historyczna
Miasto i zakon w ciągłym sporze
Toruń nie był przychylnym środowiskiem dla jezuitów. Ich działalność spotykała się z nieustannym oporem protestanckich mieszkańców. Szczególnie silny sprzeciw budziła fasada kolegium – w 1701 roku została ozdobiona dekoracją o jednoznacznie antyprotestanckim przesłaniu, co doprowadziło do protestów rady miejskiej. Napięcia były również odczuwalne podczas wydarzeń religijnych i procesji. Mimo trudności zakon prowadził szeroką działalność kaznodziejską, organizował misje ludowe, konfesjonały i nabożeństwa, przyciągając część katolickiej ludności Torunia i okolic. Jezuici nie tylko kształcili młodzież, lecz także pełnili funkcje duszpasterskie, wspierali miejscową parafię i prowadzili działalność misyjną na Pomorzu. Władze miasta często próbowały ograniczać ich obecność, a konflikty o budynki, przywileje i procesje ciągnęły się przez dziesięciolecia.
Kres działalności i dalsze losy majątku
W 1773 roku papież Klemens XIV wydał brewe o kasacie zakonu jezuitów, co doprowadziło do likwidacji kolegium toruńskiego. Szkoła przeszła w ręce państwa i funkcjonowała jako świecka instytucja edukacyjna. Budynki pozostały w użytkowaniu publicznym – kościół zachował funkcje sakralne, a część majątku została przejęta przez Komisję Edukacji Narodowej. Jezuici działali w Toruniu przez ponad 170 lat – od 1596 do 1773 roku – co czyni ich obecność jedną z najtrwalszych w całych Prusach Królewskich. Ich wkład w edukację, życie religijne i kulturę miasta pozostawił trwały ślad w strukturze urbanistycznej i w zbiorowej pamięci miasta.
Województwo malborskie w XVI wieku | Mapa historyczna
Na podstawie:
Kościelak S., 2013, Jezuici w trzech wielkich miastach pruskich w XVI-XVIII w.
Załęski S., 1904, Jezuici w Polsce. t. IV. cz. II, Kolegia i domy założone w pierwszej dobie rządów Zygmunta III. 1588-1608
Maliszewski K., 1997, Działalność jezuitów w protestanckim Toruniu uschyłku XVI i w XVII wieku na tle stosunków wyznaniowych
w mieście [w:] K. Malinowski, W. Rozynkowski (red.), Jezuici w Toruniu 1596-1996. Materiały konferencji zorg. w Toruniu 17-23 listopada 1996 r.
z okazji Jubileuszu 400-lecia przybycia Jezuitów do miasta
