Wielkopolska – szlachta w XVI–XVII.

Kartograficzne ujęcie rozmieszczenia, liczebności i struktury społecznej stanu szlacheckiego z obszaru Wielkopolski w XVI-XVIII wieku, przygotowane na podstawie wybranych publikacji historycznych.
Wielkopolska – szlachta w XVI–XVII.

Własność szlachecka w poł. XVI w.


Miasta, wsie i inne osady stanowiące w poł. XVI w. własność szlachecką wykazywały wyraźny regionalizm. Największe zagęszczenie osad ogółem będących częścią dóbr szlacheckich znajdujemy w środkowej i południowej części województwa kaliskiego w powiatach kaliskim, pyzdrskim, konińskim i gnieźnieńskim. Najniższa koncentracja występowała w północnej i wschodniej Wielkopolsce w powiatach wałeckim, nakielskim i rozległym powiecie poznańskim. Wśród osad stanowiących własność szlachty 100 było ośrodkami miejskimi. Większość z miast szlacheckich położona była w granicach woj. kaliskiego (62) ale powiatem o największej liczbie miast szlacheckich był pow. poznański (20). 


Liczba osad ze szlachtą w 2. poł. XVII w.


Na terytorium Wielkopolski (województwa poznańskie i kaliskie) znajdowało się ponad 3700 osad gdzie zamieszkiwała szlachta. Największa liczba osad z ludnością szlachecką znajdowała się w powiecie poznańskim (> 770) i kościańskim (> 640), najmniejsza zaś (< 100) występowała także w powiatach województwa poznańskiego (powiaty wałecki i wschowski). Powiaty w woj. kaliskim, gromadziły od ponad 200 (pow. nakielski, kcyński) do ponad 400 osad (pow. kaliski, gnieźnieński i pyzdrski).

Większość osad zamieszkałych przez szlachtę, znajdowała się w granicach województwa kaliskiego (58%). Powiatami z największym odsetkiem osad z ludnością stanu szlacheckiego były pow. kaliski (70%) i gnieźnieński (68%). Ponad połowa osad z ludnością szlachecką cechowała powiaty pyzdrski (59%), kcyński (57%) i koniński (51%). Województwo poznańskie gromadziło 42% osad zamieszkałych przez szlachtę. Ponad połowa osad z ludnością szlachecką występowała jedynie w powiecie kościańskim. 


Liczebność szlachty w 2. poł. XVII w.


Wielkopolska nie była w równomiernym stopniu zasiedlona przez ludność stanu szlacheckiego. Prawie 62% szlachty wielkopolskiej zamieszkiwało wschodnią część, będącą w granicach województwa kaliskiego. Najliczniejsza reprezentacja stanu szlacheckiego zamieszkiwała powiaty kaliski (26%), gnieźnieński (21%) i pyzdrski (20%). Województwo poznańskie zamieszkiwało 38% całej wielkopolskiej szlachty, z czego ponad połowa przypadała na powiat kościański (52%) a 40% na powiat poznański.

Szlachta wielkopolska stanowiła w skali całych województw stanowiła 3,6% w woj. poznańskim i 5,6% w woj. kaliskim (licząc za Polaszewskim tylko szlachtę i chłopów). W szczegółowym ujęciu analizując powiaty największy udział ludności stanu szlacheckiego odnajdujemy w powiecie gnieźnieńskim (8,6%) i kaliskim (6,3%). Powyżej 5% szlachty zamieszkiwał powiaty kcyński, pyzdrski i koniński. Najmniejszy udział szlachty w populacji powiatu odnajdujemy w powiecie wschowskim (1,7%), wałecki (2,2%) i nakielskim (2,3%). 

 


Liczba szlachty we wsiach i folwarkach w 2. poł. XVII w.

Rozmieszczenie szlachty we wsiach i folwarkach nie było równomierne i cechowało się kilkoma punktami wspólnymi. Po pierwsze, większość wsi i folwarków zamieszkiwana była przez maksymalnie 10 osób stanu szlacheckiego. W woj. kaliskim w ponad połowie badanych przez Polaszewskiego osad zamieszkiwało do 5 osób reprezentujących szlachtę a prawie 32% osad zamieszkane było przez 6-10 szlachciców. W zachodniej Wielkopolsce (woj. poznańskie) rozkład był bardziej wyrównany i wynosił odpowiednio 43 i 44%.  Średnie obsadzenie ludnością szlachecką wsi lub folwarku wynosiło 4,5 osoby w woj. kaliskim i 4,8 osoby w woj. poznańskim.

 


Struktura społeczna szlachty w 2. poł. XVII w.

Stan szlachecki w Wielkopolsce reprezentowany był w większości przez szlachtę osiadłą (ok. 55%) i szlachtę służebną (32%). Około 13% ludności stanu szlacheckiego przynależało do szlachty ubogiej, zagrodowej lub zarządców.

Szlachta z woj. poznańskiego w ok. 57% była szlachtą osiadłą a kolejne 37% przynależało do szlachty służebnej. Prawie 6% stanu reprezentowali zarządcy. Szlachty ubogiej i zagrodowej prawie nie udokumentowano. Województwo kaliskie cechowało się nieco większym zróżnicowaniem poszczególnych grup społecznych. Do szlachty osiadłej zaliczano ok. 52% stanu, szlachta służebna stanowiła 32% i zarządcy 5%. W województwie zamieszkiwało ok. 4% szlachty bez poddanych oraz nieco ponad 3% szlachty ubogiej.  Analizując poszczególne powiaty można zauważyć ponad 60-procentowy udział szlachty osiadłej dla powiatów wałeckiego (ok. 66%) i poznańskiego (60%). Najmniejszy odsetek ludności szlacheckiej tego stanu udokumentowano w pow. konińskim (ok. 42%). Szlachta służebna stanowiła prawie 42% stanu w powiecie kościańskim i prawie 40% w powiecie wschowskim.

Zarządcy stanowili największy odsetek stanu szlacheckiego w powiatach nakielskim (ok. 9%), kcyńskim (ok. 8%) i poznańskim (ok. 7%). Największy odsetek szlachty ubogiej udokumentowano w powiecie konińskim (ok. 13%) i gnieźnieńskim (ok. 10%). Szlachta bez poddanych obejmowała ok. 18% stanu w powiecie konińskim. W powiatach kościańskim, wałeckim, wschowskim i poznańskim stan ten obejmował poniżej 0,5% całej populacji szlachty. 

 

POZNAŃ | Mapa dekoracyjna | Mapa ozdobna 


MAPY POWSTAŁY NA PODSTAWIE

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego: www.bg.uwb.edu.pl

Polaszewski L., 1983, Szlachta Wielkopolski na podstawie rejestrów pogłównego z lat 1673-1676 [w:] Wyczański A. (red.), 1983, Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, tom III

Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski: www.atlasfontium.pl

Mapa Topograficzna Polski 1:100 000, WIG

Karta Dawnej Polski, Charzanowski W., 1:300 000

Geoportal: www.mapy.geoportal.gov.pl

Zobacz najnowsze mapy