Sejm i początki województwa
W 1565–1566 roku podczas sejmu wileńskiego przeprowadzono reformę administracyjną, w wyniku której z ziem bracławskiej i winnickiej utworzono województwo bracławskie. Po unii lubelskiej w 1569 roku weszło ono w skład Korony. Od początku było to pogranicze, które dopiero zyskiwało ramy prawne i administracyjne.
Granice z sąsiadami
Województwo bracławskie graniczyło na północy z ziemią czerkaską, na zachodzie z województwem wołyńskim, na południu z Mołdawią, a na wschodzie z Dzikimi Polami. Granice te były przedmiotem licznych konfliktów – zwłaszcza z województwem kijowskim i podolskim. Toczyły się spory m.in. o Pogrebiszcze, Stawiszcze, Zwinogródek i Umań (Humań).
Rzeczpospolita na przełomie XVI i XVII wieku | Mapa historyczna stylizowana
Komisje i kartografia
Do ustalenia przebiegu granic powoływano komisje – najważniejsze działały w 1633, 1703, 1755 i 1791 roku. Ich prace opierały się m.in. na zeznaniach mieszkańców i pamięci lokalnych świadków. Zachowały się też mapy tworzone przez Boplana, Sewerynowskiego, Jabłonowskiego i Chrzanowskiego – ich porównanie z aktami granicznymi pokazuje różnice między dokumentami a opisem terenowym.
Podział wewnętrzny województwa
Wewnątrz województwa istniały dwa powiaty – bracławski i winnicki. Granice między nimi zmieniały się w ciągu XVII i XVIII wieku. Brakowało jasnego określenia ich zasięgu, a nawet przynależność Bracławia i Winnicy do konkretnych powiatów była sporna. Terytorium podlegało wielokrotnym rewizjom i korektom.
Teren trudny do jednoznacznego ujęcia
Bracławszczyzna była przestrzenią o granicach trudnych do jednoznacznego ustalenia. W dokumentach znajdowały się różne wersje lokalizacji, a powtarzające się spory zmuszały władze do ciągłych interwencji. Zmienność ta wynikała zarówno z lokalnych uwarunkowań, jak i z niedokładności wcześniejszych opisów i świadectw.
Część Wielkiego Księstwa Litewskiego
Zanim województwo bracławskie stało się częścią Korony, należało do rozległego organizmu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ziemie te – Winnicka i Bracławska – weszły w jego skład na fali południowej ekspansji księstwa, zakończonej jeszcze w XV wieku. Stanowiły wówczas południowe rubieże państwa litewskiego – dalekie, ale ważne z perspektywy geopolityki i kontroli nad stepowym pograniczem.
Struktura administracyjna przed 1569 rokiem
W systemie litewskim ziemie te nie miały jeszcze pełnej formy wojewódzkiej. Bracław był ośrodkiem ziemi bracławskiej, a Winnica – ziemi winnickiej. Obie funkcjonowały jako oddzielne jednostki administracyjne, co znalazło wyraz w praktyce sądowniczej, poborze podatków czy organizacji obrony. Ich status nie był jednak tożsamy z województwem – dopiero sejm wileński ujednolicił ich podział i strukturę w 1565–1566 roku.
Litewski porządek urzędniczy
Na czele każdej ziemi stali starostowie grodowi, odpowiedzialni zarówno za administrację, jak i sprawy wojskowe. Urzędy te miały silne związki z elitami litewskimi, które zarządzały tymi obszarami z ramienia wielkiego księcia. Choć w regionie dominowała szlachta ruska, zwłaszcza na poziomie lokalnym, sieć władzy i zwierzchnictwa spływała z Wilna. Podział ziemi na powiaty dopiero się klarował – w praktyce funkcjonowały dwa główne okręgi: bracławski i winnicki.
Autonomia pod kontrolą Wilna
Pomimo znaczącej odległości, Wilno utrzymywało aktywny nadzór nad tą częścią księstwa. Wysyłano tu urzędników, przeprowadzano lustracje i pobory, utrzymywano grody i zaciągi. Region miał pewną autonomię, ale decyzje strategiczne podejmowano na poziomie centralnym. Tak zorganizowany system trwał do unii lubelskiej, która przyniosła formalne przeniesienie województwa bracławskiego do Korony i zakończyła epizod litewski w historii tej krainy.
Na podstawie: Крикун М., 2008, Брацлавське воєводство у XVI–XVIII століттях
