Dym za dymem – obraz osadnictwa
W połowie XVII wieku województwo smoleńskie było terenem dynamicznie rozwijającym się, choć nie brakowało w nim pustek i wyzwań osadniczych. Rejestr z 1650 roku wykazywał 18 700 dymów, czyli jednostek opodatkowania odpowiadających gospodarstwom. Z tego aż 3100 należało do duchowieństwa. Uzupełniając te dane o dymy nieuwzględnione – jak sugerowali ówcześni urzędnicy – realna liczba mogła wynosić ponad 22 000, co przy średnio 8 osobach na dym dawało ok. 175 tys. mieszkańców.
Własność ziemska i jej panowie
Struktura własności wyznaczała społeczną hierarchię. Szlachta świecka kontrolowała blisko 67% dymów, państwo i król ponad 13%, a Kościół (katolicki i unicki) blisko 19%. Z około 560 właścicieli 33 nie miało żadnych dymów, 121 miało po jednym, a 30 największych rodzin władało aż ponad 8440 dymami. To ogromne rozwarstwienie majątkowe przekładało się na wpływy polityczne i lokalne układy sił.
Rzeczpospolita na przełomie XVI i XVII wieku | Mapa historyczna stylizowana
Kim byli mieszkańcy?
Obok szlachty i duchowieństwa rejestrowano: służbę folwarczną, czeladź, ogrodników, zagrodników, wojskowych, słobodczyków (ok. 3400 osób) i nowoosadzonych. Nie uwzględniano jednak wielu grup: budników, bobyli, dymarzy, sąsiadów, co oznacza, że faktyczna liczba ludności mogła być jeszcze wyższa. Miasta królewskie skupiały znaczne skupiska ludności, zwłaszcza w Smoleńsku, Rosławiu i Białej.
Gęstość zaludnienia – surowa rzeczywistość pogranicza
Choć województwo miało powierzchnię porównywalną z dużymi regionami Rzeczypospolitej, zaludnienie było niewielkie – średnio tylko 4 osoby na km², przy 13 osobach na km² w reszcie Wielkiego Księstwa Litewskiego a o Koronie nie wspominając. Tereny te były rozległe, i mimo sporego potencjału osadniczego ciągle słabo zagospodarowane, rozproszone, trudne do obrony i podatne na destabilizację, co tragicznie zweryfikowała wojna 1654 roku.
Na podstawie: Rachuba A., 2009, Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo smoleńskie w 1650 r.
