Rzeczywistość ruskiej szlachty na przełomie XVII i XVIII wieku
Między XVII a początkiem XVIII wieku ruska szlachta ziemi przemyskiej żyła w cieniu kolejnych konfliktów zbrojnych i sporów religijnych. Opisywana rzeczywistość to czas wojen, które dotykały zarówno ludność, jak i szlacheckie osady, oraz okres, w którym dawne określenie „prawosławna szlachta” przestawało być oczywiste. Z jednej strony trzon tej grupy pozostawał związany z obrządkiem wschodnim, z drugiej – część rodzin coraz wyraźniej wchodziła w przestrzeń unicką. Wszystko to działo się w świecie, w którym codzienność szlachcica wyznaczały jednocześnie miecz, księga i wybór miejsca własnego pochówku.
Wojny i ich wpływ na codzienność
Wojny XVII wieku – najazdy tatarskie, walki czasu powstania Chmielnickiego czy wydarzenia roku 1657 – przynosiły ruskiej szlachcie kolejne straty ludnościowe i zniszczenia majątku. Źródła mówią o spalonych wsiach, uprowadzonych poddanych i śmierci dorosłych mężczyzn, co bezpośrednio odbijało się na kondycji demograficznej tej grupy. W takich warunkach udział w pospolitym ruszeniu oraz w chorągwiach zaciężnych stawał się jednym z głównych pól aktywności szlachty. Czynnik militarny odgrywał szczególną rolę zwłaszcza w drugiej połowie XVII stulecia, gdy udział w działaniach zbrojnych był dla wielu naturalnym przedłużeniem ich statusu.
Ziemia przemyska | Mapy geograficzno-przyrodnicze, cz. 1
Służba wojskowa jako wyróżnik warstwy
Z czasem służba wojskowa stała się nie tylko obowiązkiem, ale też jednym z wyraźnych wyróżników tej warstwy. Źródła pokazują, że ruska szlachta z ziemi przemyskiej była ważnym zapleczem rekrutów do chorągwi pancernych i kozackich wojska koronnego. W XVIII wieku żołnierska służba nadal cieszy się popularnością – o jej skali świadczy około półtorej setki wzmianek o towarzyszach chorągwi pancernych i husarskich pochodzenia ruskoszlacheckiego. Obraz tej grupy to więc nie tylko właściciele nadwątlonych przez wojny dóbr, ale również ludzie, których nazwiska powracają w rejestrach jednostek zaciężnych.
Przemiany religijne i redefinicja tożsamości
Równolegle do doświadczenia wojennego rozgrywała się walka o kształt życia religijnego w diecezji przemyskiej. Unia zawarta pod koniec XVI wieku oraz późniejsze przejście całej eparchii na nowy model kościelny poprzedzone były indywidualnymi decyzjami szlachty. Część dotychczas prawosławnych rodów przyjmowała unię jeszcze przed formalną zmianą statusu całej diecezji, co sprawia, że samo określenie „prawosławna szlachta” dla XVII wieku wymaga korekty. Analiza losów poszczególnych osób pokazuje, jak doświadczenie religijnego sporu splatało się z codziennymi wyborami i relacjami z duchowieństwem różnych obrządków.
Świat testamentów, ikon i wyborów pochówku
Szczególnie wymowne są źródła osobiste – testamenty, rejestry majątku, decyzje dotyczące pochówku. W jednym z testamentów szlachcic poleca, by jego ciało spoczęło albo w kościele łacińskim, albo – za zgodą proboszcza – w cerkwi, gdzie byli pochowani jego rodzice. W inwentarzach po innych przedstawicielach ruskiej szlachty pojawiają się nie tylko kosztowności i bydło, ale też szczegółowe wykazy ikon, obrazów, portretów oraz biblioteki. W XVIII wieku źródła rejestrują szerzej rozpowszechnione konwersje, a granica między dotychczasową „prawosławną” a „unicką” częścią tej społeczności staje się coraz mniej wyraźna. Jednoczesna obecność w kręgu łacińskich i ruskich instytucji kościelnych, przy zachowaniu wschodniego rytuału i otwarciu na nowe praktyki, czyni tożsamość ruskiej szlachty XVII i XVIII wieku wyjątkowo złożoną.
Na podstawie: Смуток, І., 2018, Руська шляхта Перемишльської землі (XIV–XVIII ст.). Історико-генеалогічне дослідження
