Narodziny licznej wspólnoty
W XVI stuleciu na południu ziemi przemyskiej wyraźnie rysuje się grupa, którą zaczęto postrzegać jako osobną wspólnotę szlachecką związaną z tradycją ruską. Nie była to elita magnacka, lecz raczej rozległa sieć rodzin ruskiej szlachty, połączonych wspólnym wyznaniem i pozycją szlachecką. Z dotychczasowych wyobrażeń o tej warstwie zachowało się określenie „szlachecka masa”, podkreślające przede wszystkim jej liczebność. Jeśli spojrzeć na zestawione liczby, do końca XVI wieku można mówić o około dwóch tysiącach rodzin wywodzących się z mniej więcej 150 rodów związanych z obrządkiem wschodnim. Dane wskazują też na rolę przyrostu naturalnego — rodowody Matkowskich, Ilnickich, Turzańskich i innych pokazują, że liczba członków tych rodzin z pokolenia na pokolenie znacznie rosła.
Osadnicze centrum w przedgórzu Karpat
Ta „masa” miała wyraźną geografię. Najgęściej pojawia się w południowej części ziemi przemyskiej, w rejonach Sambora, Drohobycza i Stryja, czyli na obszarach określanych jako przedgórskie i górskie. Rdzeniem osadnictwa były majątki poszczególnych rodów, stające się miejscem zamieszkania szerokich wspólnot krewniaczych. Z czasem część takich majątków przekształcała się w osiedla szlacheckie liczące od kilkunastu do nawet dwóch setek rodzin. Sieć tych osad powiązana była z cerkwiami, z pobliskimi miastami oraz królewszczyznami, na których również osadzano ruską szlachtę. Zmiany własności — podziały, sprzedaże czy przekazywanie dóbr do administracji królewskiej — przesuwały lokalne ogniska osadnicze i wpływały na rozkład poszczególnych rodów.
Ziemia przemyska | Mapy geograficzno-przyrodnicze, cz. 1
Rozrastające się „gniazda” rodzinne
W obrębie tych terenów tworzyły się też większe zbiorowości krewniacze, określane jako „gniazda” szlacheckie. Matkowscy, Ilniccy, Turzańscy, Uruccy, Tustanowscy, Stupniccy, rody z Krynicy czy Gordyńscy osiągały liczebność sięgającą kilkudziesięciu osób obu płci, co odróżniało je od niewielkich rodzin z przełomu XV i XVI wieku. W obrębie tych samych nazwisk pojawiały się jednak spory — przykłady Kulszyckich, Terleckich czy Sozańskich pokazują próby podważania „nieszlachectwa” poszczególnych linii. O pozycji decydował również majątek. Spis dóbr braci Bratkowiskich wymienia konie, bydło, świnie, sto uli, srebra, futra, broń i pas srebrny, wyceniając majątek ruchomy na ponad 2200 zł. Jednocześnie posagi wielu rodzin rusko-szlacheckich opiewały na 20–40 zł, a tylko nieliczne osiągały pułap stu złotych i więcej.
Ograniczone ścieżki awansu i niższa piśmienność
Możliwości awansu zależały nie tylko od bogactwa, lecz także od dostępu do aktywności uznawanych za „godne stanu”. Należały do nich: służba wojskowa, dworska, działalność sądowo-administracyjna, praca w kancelarii oraz służba kościelna. Teoretycznie drogi te były otwarte, w praktyce jednak niewielu przedstawicieli tej grupy korzystało z nich szerzej — dane sugerują raczej ograniczone wykorzystanie tych szans. Barierą bywały słabe podstawy materialne, rozproszone więzi rodzinne oraz brak protekcji. Różnice widoczne były również w sferze edukacyjnej. Analiza podpisów w protokołach sądowych z lat 1580–1610 wskazuje na wysoki poziom piśmienności katolickiej szlachty ziemi przemyskiej – w księdze z 1593 roku spośród 314 wpisujących się osób tylko dziewięciu nie złożyło własnoręcznego podpisu. Fragmentaryczne dane sugerują, że wśród ruskiej szlachty poziom umiejętności pisania był niższy.
Małżeństwa jako granice i spoiwo grupy
Najlepiej spójność tej grupy widać jednak w małżeństwach. Przeanalizowano ponad dwa tysiące związków z lat 1500–1605, w których przynajmniej jedna ze stron należała do ruskiej szlachty. Około 1500 z nich, czyli ponad 70%, zawierali przedstawiciele około siedemdziesięciu rodów uznanych za reprezentatywne dla tej warstwy. Dzięki temu małżeństwa stanowią dobry wskaźnik granic i skupienia tej grupy. Niektóre rody tworzyły szczególnie rozbudowane sieci powinowactw – Jaworscy w XVI wieku wchodzą w związki z 36 rodami, Tustanowscy z 28, Popielowie z 33, a Matkowscy z 22. Część małżeństw zawierano poza stan — około 11–12% związków obejmowało mieszczan, popowiczów, chłopów królewskich i poddanych szlacheckich. Najmniej liczną kategorią były związki międzykonfesyjne, których liczba szacowana jest na do ośmiu dziesiątek przypadków. Skala ta, nieprzekraczająca granic błędu statystycznego, wskazuje na silną wewnętrzną spoistość i kierunek doboru małżeńskiego tej społeczności.
Na podstawie: Смуток, І., 2018, Руська шляхта Перемишльської землі (XIV–XVIII ст.). Історико-генеалогічне дослідження
