Województwo inowrocławskie (XVI-XVIII w.) [MAPY]

Województwo inowrocławskie położone było w północno-zachodniej części historycznych Kujaw, obejmując formalnie swoimi granicami także położoną na prawym brzegu Wisły ziemię dobrzyńską (stanowiącą osobne opracowanie).

Ukształtowanie powierzchni

Województwo inowrocławskie położone było w środkowej części Korony Królestwa Polskiego, w całości na lewym brzegu Wisły. Obszar województwa inowrocławskiego pod względem fizycznogeograficznym położony był w obrębie czterech regionów (makroregionów). Północna część terytorium znajdowała się w obrębie Pojezierza Południowopomorskiego (Pojezierze Południowokrajeńskie, Dolina Brdy, Wysoczyzna Świecka) przechodzącego w kierunku wschodnim w Dolinę Dolnej Wisły. Centralna, nadwiślańska część obejmowała Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką (Kotlina Toruńska), natomiast południowa znajdowała się w obrębie Pojezierza Wielkopolskiego (Równina Inowrocławska, Pojezierze Żnińsko-Mogileńskie).

Obszar województwa wznosił się średnio na wysokość 89 m n.p.m. Najniżej położonym miejscem było koryto Wisły w północnej części regionu, w pobliżu wsi Włóki (27 m n.p.m.). Najwyżej położone tereny znajdowały się w północno-zachodniej części województwa, za zachód od Koronowa, gdzie wzgórza morenowe wznosiły się maksymalnie do 138 m n.p.m.

Regiony fizycznogeograficzne

Dawne województwo inowrocławskie miało zróżnicowaną strukturę fizycznogeograficzną i obejmowało fragmenty kilku odmiennych mezoregionów. Największą część obszaru – aż 40% – zajmowała Kotlina Toruńska, będąca szeroką pradoliną o równinnym charakterze, ukształtowaną przez wody roztopowe i rzeczne. To właśnie tu dominowały krajobrazy terasowe, dolinne i zalewowe, tworzące podstawowy zrąb nizinnego krajobrazu województwa. Kolejnym istotnym regionem była Równina Inowrocławska, która obejmowała 29% powierzchni dawnego województwa. Był to teren o nieco wyższej wysokości bezwzględnej niż Kotlina, zbudowany głównie z wysoczyzn morenowych i piasków wodnolodowcowych. Krajobraz tej części charakteryzował się łagodnymi falowaniami i dominacją gleb rolniczych. Na trzecim miejscu pod względem udziału w powierzchni znajdowało się Pojezierze Żnińsko-Mogileńskie – 9% obszaru, znane z obecności licznych jezior oraz zróżnicowanej rzeźby terenu, ukształtowanej przez lodowiec. Kolejne 8% zajmowało Pojezierze Południowokrajeńskie, o podobnym, choć nieco bardziej pagórkowatym charakterze. Wysoczyzna Świecka i Dolina Brdy obejmowały odpowiednio 7% i 6% powierzchni województwa, wnosząc do jego krajobrazu zarówno elementy wysoczyznowe, jak i dolinne oraz torfowiskowe. Najmniejszy udział – tylko 1% – miała Dolina Fordońska, będąca wąskim fragmentem doliny Wisły, o wybitnie dolinnym charakterze. Dawne województwo inowrocławskie można więc uznać za obszar przejściowy, gdzie łączyły się cechy różnych krain geograficznych: od płaskich dolin, przez wysoczyzny morenowe, po pofalowane pojezierza. Taka mozaika środowisk sprzyjała różnorodnemu zagospodarowaniu i wielofunkcyjnemu wykorzystaniu przestrzeni.

Dolina Brdy to mezoregion położony we wschodniej części Pojezierza Południowopomorskiego, należący do strefy nizinnej. Średnia wysokość bezwzględna wynosi 89,2 m n.p.m., przy maksymalnym wzniesieniu 120,5 m i minimum 39,8 m n.p.m., co wskazuje na przeważający nizinny charakter terenu. Region zdominowany jest przez piaski i żwiry wodnolodowcowe (sandrowe), piaski deluwialne i eoliczne, a także mułki rzeczne i torfy – materiały typowe dla obszarów modelowanych przez wodę i wiatr. Ukształtowanie powierzchni jest efektem działania lądolodu i procesów fluwioglacjalnych. Dominują tu równiny sandrowe, terasy rzeczne, dna dolin oraz wydmy, a więc formy akumulacyjne i erozyjno-akumulacyjne. W tak ukształtowanym środowisku wykształciły się głównie gleby rdzawe i płowe, typowe dla siedlisk borowych, oraz mady rzeczne – żyzne gleby w dolinach rzek. Przeważają siedliska borów sosnowych w odmianie sarmackiej (Peucedano-Pinetum) oraz borów mieszanych sosnowo-dębowych (Querco roboris-Pinetum), a lokalnie także łęgi i grądy środkowoeuropejskie, związane z żyźniejszymi glebami. Region ten charakteryzują krajobrazy zalewowych den dolin, a także krajobrazy fluwioglacjalne, zarówno równinne, jak i lekko faliste – typowe dla obszarów pochodzenia polodowcowego.

Dolina Fordońska to mezoregion położony w południowej części Doliny Dolnej Wisły, należący do typowych obszarów nizinnych. Region ten charakteryzuje się bardzo niską wysokością bezwzględną – średnio około 27 m n.p.m., przy maksimum sięgającym 94 m, a minimum zaledwie 20 m. Takie ukształtowanie sprzyja powstawaniu rozległych dolin rzecznych i terenów zalewowych. Powierzchnia regionu zbudowana jest głównie z utworów rzecznych i wodnolodowcowych. Przeważają tu mady z mułków i iłów, torfy oraz piaski i żwiry rzeczne, a także piaski eoliczne i stożki napływowe. Taki skład geologiczny świadczy o długotrwałym oddziaływaniu rzek oraz o obecności dawnych procesów lodowcowych i eolicznych. Rzeźba terenu ma charakter dolinny i terasowy – dominują tu dolina Wisły z terasami zalewowymi i erozyjno-akumulacyjnymi, a także równiny torfowe, długie stoki oraz formy antropogeniczne takie jak wały przeciwpowodziowe. To zróżnicowanie ukształtowania wpływa bezpośrednio na różnorodność siedlisk przyrodniczych. Gleby są zróżnicowane, lecz dominują żyzne mady rzeczne, obok których występują także gleby torfowe i rdzawe – odpowiadające zarówno siedliskom wilgotnym, jak i bardziej suchym. Roślinność naturalna regionu jest bogata: przeważają łęgi wierzbowo-topolowe, jesionowo-olszowe i jesionowo-wiązowe, a na terenach wyżej położonych spotyka się bory mieszane i kontynentalne bory sosnowe. Obecny jest też grąd subkontynentalny, typowy dla gleb żyznych i umiarkowanie wilgotnych. Pod względem krajobrazowym Dolina Fordońska wyróżnia się zalewowymi krajobrazami den dolin, terasami nadzalewowymi oraz pagórkowatymi formami eolicznymi, co sprawia, że jest to region o wyjątkowej dynamice przyrodniczej i dużej zmienności form terenu.

Kotlina Toruńska to rozległy mezoregion położony w środkowej części Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Stanowi charakterystyczny element krajobrazu nizinnego, ukształtowany przez wodę i wiatr. Wysokość bezwzględna terenu waha się od 27 m do 109 m n.p.m., a średnio wynosi 61 m, co potwierdza niski i równinny charakter regionu. Powierzchnię Kotliny budują głównie piaski i żwiry pochodzenia fluwialnego i glaciofluwialnego, a także piaski eoliczne, namuły rzeczne, torfy oraz piaski zboczowe. Tak różnorodne utwory powierzchniowe świadczą o długotrwałym oddziaływaniu rzek, lodowców i wiatru, które ukształtowały obecny obraz terenu. Dominującymi formami rzeźby są dolina z terasą zalewową, terasy pradolinne, równiny torfowe, równiny piasków przewianych oraz wydmy i kępy, co pokazuje bogactwo genetycznych typów rzeźby. Krajobraz ten powstał głównie w wyniku akumulacji wodnej i eolicznej. W Kotlinie Toruńskiej występuje znaczne zróżnicowanie gleb. Najczęściej spotyka się gleby rdzawe i bielicowe na starych terasach oraz wydmach, gleby hydromorficzne powstałe z torfów i gytii, a także mady rzeczne i pyłowe oraz gleby brunatne i płowe, co odpowiada mozaikowemu układowi środowiska. Pod względem roślinności dominuje kontynentalny bór sosnowy (Peucedano-Pinetum) oraz bór mieszany sosnowo-dębowy, uzupełniane przez grądy kujawskie i środkowopolskie, a także łęgi jesionowe, wiązowe i wierzbowo-topolowe, występujące w obniżeniach i dolinach rzecznych. Krajobraz naturalny regionu tworzą głównie równiny zalewowe i terasy rzeczne, uzupełnione o pagórkowate krajobrazy eoliczne – wszystko to sprawia, że Kotlina Toruńska jest obszarem o dużej dynamice przyrodniczej i wyjątkowej różnorodności.

Pojezierze Południowokrajeńskie to mezoregion położony w południowej części Pojezierza Południowopomorskiego, będący klasycznym przykładem obszaru młodoglacjalnego. Region ten charakteryzuje się zróżnicowaną rzeźbą terenu i urozmaiconym krajobrazem. Wysokość bezwzględna waha się od 57 m do 192 m n.p.m., przy średniej wynoszącej 115 m, co sprawia, że teren ma zarówno nizinne, jak i wyraźnie pagórkowate partie. Powierzchnię regionu tworzą głównie gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz utwory morenowe – czołowe, spiętrzone i kemowe. Występują także torfy oraz piaski i mułki w zagłębieniach bezodpływowych, świadczące o dużym zróżnicowaniu warunków wodnych i geomorfologicznych. Ta mozaika osadów tworzy wyjątkowo urozmaicony krajobraz przyrodniczy. Rzeźba terenu obejmuje wysoczyzny morenowe, sandry, rynny subglacjalne, kemy i ozy, czyli formy powstałe pod wpływem lodowca i jego wód roztopowych. Miejscami występują także równiny torfowe, co wskazuje na procesy akumulacyjne w obniżeniach terenu. Gleby są równie zróżnicowane – dominują gleby płowe, rdzawe i brunatne, związane z terenami morenowymi, a także gleby torfowe obecne w obniżeniach. Taki układ gleb sprzyja rozwojowi różnych typów roślinności potencjalnej. Największą powierzchnię zajmują grądy środkowoeuropejskie w odmianie śląsko-wielkopolskiej (Galio-Carpinetum), a także bory mieszane sosnowo-dębowe. Spotykane są również łęgi jesionowo-olszowe, buczyny żyzne oraz pomorskie lasy bukowo-dębowe, co odzwierciedla mozaikowość środowiska. Dominują tu krajobrazy glacjalne – pagórkowate i wzgórzowe, a także fluwioglacjalne – równinne i faliste, co czyni Pojezierze Południowokrajeńskie niezwykle atrakcyjnym przyrodniczo i geograficznie regionem o wyraźnym piętnie epoki lodowcowej.

Pojezierze Żnińsko-Mogileńskie to mezoregion położony we wschodniej części Pojezierza Wielkopolskiego, będący klasycznym przykładem zróżnicowanego krajobrazu młodoglacjalnego. Region cechuje się urozmaiconą rzeźbą terenu, a jego wysokość bezwzględna waha się od 55 m do 176 m n.p.m., przy średniej około 97 m, co wskazuje na przewagę nizin i falistych wysoczyzn. Pod względem geologicznym dominują tu gliny zwałowe, a także piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz mułki i iły zastoiskowe. Obecne są także utwory związane z działalnością martwego lodu i procesami stokowymi, a lokalnie również piaski i mułki kemów oraz formacje antropogeniczne, takie jak hałdy. Ta różnorodność utworów powierzchniowych przekłada się na złożony obraz morfologiczny regionu. Rzeźba terenu kształtowana była głównie przez lądolód i jego wody roztopowe. Występują tu wysoczyzny morenowe, głębokie rynny subglacjalne, wzniesienia moren czołowych, a także kemy i wydmy. Rzeźba ta ma w większości charakter glacjalny, z dodatkiem elementów fluwioglacjalnych i eolicznych. Dominującym typem gleb są gleby płowe, brunatne i czarne ziemie, występujące na glinach i iłach. Obecne są również gleby rdzawe i bielicowe, związane z piaskami luźnymi, oraz gleby hydromorficzne powstałe z torfów i gytii. Roślinność potencjalna to przede wszystkim grąd środkowoeuropejski w odmianie śląsko-wielkopolskiej, a w mniejszym zakresie także łęgi jesionowo-olszowe i bory mieszane sosnowo-dębowe. Miejscami pojawia się również niżowy łęg wiązowo-dębowy. W krajobrazie naturalnym dominują formy glacjalne: równinne, faliste i pagórkowate, a także krajobrazy den dolin i teras nadzalewowych, które powstały w wyniku procesów akumulacyjnych. Obecne są także formy eoliczne, co dodatkowo wzbogaca mozaikę przyrodniczą regionu.

Równina Inowrocławska to mezoregion położony we wschodniej części Pojezierza Wielkopolskiego, charakteryzujący się nizinno-wysoczyznowym krajobrazem ukształtowanym przez lądolód i jego wody roztopowe. Średnia wysokość bezwzględna wynosi 88 m n.p.m., z minimum 68 m i maksimum 116 m, co wskazuje na niewielkie zróżnicowanie wysokości i przeważający równinny charakter terenu. Pod względem budowy geologicznej dominują gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe, a także mułki, torfy oraz piaski eoliczne, w tym osady wydmowe i deluwialne. Skład powierzchniowych utworów świadczy o złożonej historii geologicznej regionu – od działalności lodowca, przez procesy rzeczne, aż po eoliczne formowanie krajobrazu. Rzeźba terenu oparta jest głównie na płaskiej wysoczyźnie morenowej, powstałej podczas recesji lądolodu fazy poznańskiej. Teren ten jest urozmaicony przez doliny marginalne, które układają się równoleżnikowo i zostały wycięte przez wody roztopowe. Gleby Równiny Inowrocławskiej to głównie czarne i szare ziemie oraz gleby płowe i brunatne, które rozwijały się na glinach i piaskach naglinowych. Występują tu również gleby bielicowe i rdzawe, a także gleby torfowe i glejowe, co odzwierciedla zróżnicowane warunki wodne i glebowe. Roślinność potencjalna obejmuje przede wszystkim grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum), a także łęgi jesionowo-olszowe i wiązowo-dębowe, z dodatkiem borów mieszanych sosnowo-dębowych, szczególnie w miejscach suchszych i piaszczystych. W krajobrazie dominują formy glacjalne – równinne i faliste, uzupełnione przez krajobrazy zalewowych den dolin oraz tereny fluwioglacjalne i eoliczne, co nadaje regionowi charakter spokojnego, ale różnorodnego przyrodniczo obszaru o wyraźnych śladach działalności lodowca i procesów wodnych.

Wysoczyzna Świecka to mezoregion położony we wschodniej części Pojezierza Południowopomorskiego, reprezentujący typowy krajobraz młodoglacjalny. Obszar ten cechuje się zróżnicowaną rzeźbą terenu, a jego wysokość bezwzględna waha się od 26 m do 134 m n.p.m., przy średniej około 94 m, co świadczy o przewadze terenów falistych i wzgórzowych. Powierzchnię mezoregionu budują głównie gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe, a także osady moren martwego lodu, piaski rzeczne i torfy. Różnorodność utworów powierzchniowych, w tym obecność namułów torfiastych, piasków deluwialno-rzecznych i materiałów pochodzenia kemowego, wskazuje na wieloetapowy rozwój geologiczny – od działalności lodowca po procesy fluwialne i torfotwórcze. Rzeźba terenu jest złożona – dominują płaskie i faliste wysoczyzny morenowe, ale także równiny sandrowe, wzgórza morenowe, kemy i rynny subglacjalne, które są charakterystycznymi formami glacjalnymi. Występują również równiny torfowo-gytiowe, stanowiące świadectwo długotrwałych procesów akumulacyjnych w obniżeniach. Typowe dla tego regionu gleby to gleby rdzawe, płowe, brunatne oraz torfowe, co wskazuje na obecność zarówno suchych, jak i podmokłych siedlisk. Gleby te rozwijały się w różnorodnych warunkach – od dobrze przepuszczalnych piasków po wilgotne torfowiska. Potencjalna roślinność to przede wszystkim grąd subkontynentalny w odmianie środkowopolskiej (Tilio-Carpinetum), który dominuje w strukturze fitocenoz. Uzupełniają go bory mieszane sosnowo-dębowe i łęgi jesionowo-olszowe, rozwijające się na bardziej wilgotnych glebach w dolinach rzecznych. W krajobrazie naturalnym dominują formy glacjalne – faliste, równinne, pagórkowate i wzgórzowe, a także krajobrazy fluwioglacjalne oraz zalewowe dna dolin, co czyni Wysoczyznę Świecką regionem o dużej różnorodności form przyrodniczych i silnym piętnie plejstoceńskiego lodowca.

Hydrografia - jeziora

Jeziora dawnego województwa inowrocławskiego charakteryzowały się dużym zróżnicowaniem pod względem powierzchni, położenia fizycznogeograficznego, przynależności do zlewni i dorzeczy rzecznych. Nie wszystkie jeziora położone były w pełni w granicach województwa, znaczna ich część była akwenami granicznymi z innymi województwami. Charakterystyce poddano 40 współczesnych zbiorników wodnych, rozmieszczonych w sześciu różnych mezoregionach fizycznogeograficznych.

Największe skupisko jezior znajdowało się na terenie Pojezierza Żnińsko-Mogileńskiego, gdzie położone były m.in. Jezioro Gopło (2066 ha, powierzchnia współczesna), Pakoskie Południowe (804 ha, powierzchnia współczesna), Pakoskie Północne (339 ha, powierzchnia współczesna), Wolickie (233 ha) czy Mielno (173 ha). Większość z nich należała do zlewni Noteci i dorzecza Odry. Choć Gopło jest największym akwenem, tylko 1% jego obecnej powierzchni znajdował się w granicach województwa inowrocławskiego, podczas gdy wiele mniejszych jezior, takich jak Płaźno, Łąkie Małe, Ludziskie czy Sadłogoszcz, przynależało tu w całości.

Na obszarze Równiny Inowrocławskiej dominowały mniejsze jeziora, m.in. Ostrowąs (30 ha), Brzeźno Duże (13 ha), Stare (12 ha), Goszczewo (4 ha) – wszystkie w całości położone w granicach województwa. Większe jeziora, takie jak Tuczno (81 ha) czy Szarlej (68 ha), znajdowały się częściowo również na Pojezierzu Żnińsko-Mogileńskim.

W Kotlinie Toruńskiej znajdowały się jeziora Jezuickie (123 ha), Jezuickie Małe (18 ha) oraz Nowe (19 ha) – wszystkie w pełni położone w województwie. Dwa pierwsze należały do zlewni Noteci, trzecie do zlewni Wisły.

Na terenie Pojezierza Południowokrajeńskiego występowało wiele małych jezior, m.in. Salno, Żabno, Kamienne, Proboszczowskie czy Stryjewo, całkowicie znajdujących się w granicach województwa. Należały one do zlewni Brdy i dorzecza Wisły. Do tej samej grupy zaliczały się również nieco większe zbiorniki, jak Długie (42 ha), Tobolno Wielkie i Małe (po 14 ha), Krosna (12 ha), z których fragmenty znajdowały się w województwie.

Na Wysoczyźnie Świeckiej i Dolinie Brdy jezior było mniej, ale znajdowały się tam m.in. Borówno, Kusowo, Dobrcz – każde o powierzchni ok. 43–48 ha – w całości położone w granicach województwa. Inne, takie jak Stoczek, Piaseczno czy Krzywe, występowały częściowo poza nim.

Pod względem przynależności do dorzeczy, zdecydowana większość jezior należała do dorzecza Odry (zlewnia Noteci), natomiast mniejszość – głównie w rejonach związanych z Brdą – do dorzecza Wisły.

Jeziora dawnego województwa inowrocławskiego były rozmieszczone głównie na terenach pojeziernych, przy czym szczególnie duża ich koncentracja występowała na obszarze Pojezierza Żnińsko-Mogileńskiego. To właśnie tam znajdowały się zarówno największe jeziora regionu, jak Gopło czy Pakoskie, jak i liczne mniejsze zbiorniki o znaczeniu lokalnym. Zdecydowana większość jezior należała do zlewni Noteci i dorzecza Odry. Mniejsza, ale również istotna część jezior zasilała dorzecze Wisły. Wiele akwenów, szczególnie tych mniejszych, znajdowało się w całości w granicach województwa. Ich rozmieszczenie, wielkość oraz zróżnicowanie zlewniowe podkreślają hydrograficzną i przyrodniczą mozaikowość regionu, który łączył cechy środkowopolskich równin z elementami pojezierzy i pradolin.

Podział administracyjny

Województwo inowrocławskie stanowiło część Kujaw i było jedną z jednostek administracyjnych dawnej Rzeczypospolitej. Województwo inowrocławskie wraz z województwem brzeskim tworzyło Kujawy, a jego granice i struktura administracyjna kształtowały się na przestrzeni wieków w wyniku licznych zmian politycznych i organizacyjnych.

Województwo inowrocławskie graniczyło na północy z województwem pomorskim (wchodzącym w skład Prus Królewskich), na zachodzie z województwem kaliskim, na południu z województwem brzeskim, a na wschodzie z ziemią dobrzyńską. Jego naturalne granice wyznaczały rzeki Noteć, Brda i Wisła oraz obszary leśne i jeziora, które w wielu miejscach stanowiły linię podziału między poszczególnymi jednostkami administracyjnymi.

Województwo inowrocławskie dzieliło się na dwa powiaty – bydgoski i inowrocławski. Powiat bydgoski obejmował obszary położone w północnej części województwa, natomiast powiat inowrocławski rozciągał się w jego centralnej i południowej części. Ponadto, w obrębie województwa funkcjonowały w nim starostwa grodowe, takie jak Inowrocław i Bydgoszcz, a także starostwa niegrodowe, obejmujące mniejsze miejscowości i ziemie należące do króla lub szlachty.

Siedzibą władz wojewódzkich był Inowrocław, gdzie rezydował wojewoda oraz znajdowały się najważniejsze instytucje administracyjne i sądowe. Sejmiki ziemskie, na których obradowała szlachta województwa, odbywały się w położonym na południowy-wschód Radziejowie, stanowiącym istotne centrum polityczne Kujaw.

Granice województwa inowrocławskiego przez długi czas ulegały zmianom. Wiele miejscowości, takich jak Pakość, początkowo należało do Wielkopolski, by później zostać włączonymi do województwa inowrocławskiego. Podobna sytuacja dotyczyła wsi takich jak Łąkie czy Strzelno, które przez pewien czas przynależały do różnych województw, co prowadziło do przypadków podwójnej przynależności administracyjnej i sporów o ich status.

Podział administracyjny województwa inowrocławskiego wynikał z funkcjonowania dawnych kasztelanii, które istniały w tym regionie już w XIII wieku. Część z nich, jak kasztelania słońska, zanikła w pierwszej połowie XIV wieku. Na tych podwalinach doszło do ukształtowania się powiatowego systemu administracyjnego, który przetrwał do końca epoki staropolskiej. W wielu przypadkach granice administracyjne zależały także z układu własności ziemskich oraz systemu podatkowego, a niektóre miejscowości przez długi czas płaciły daniny do dwóch różnych jednostek administracyjnych.

* * *

Najważniejszym ośrodkiem administracyjnym województwa był Inowrocław, który pełnił funkcję jego stolicy. To tutaj rezydował wojewoda, a także działały sądy grodzkie i ziemskie, stanowiące główne instytucje wymiaru sprawiedliwości. Miasto było również siedzibą starostwa grodowego oraz kluczowym ośrodkiem gospodarczym regionu, w którym koncentrowały się lokalne struktury administracyjne.

Drugim co do znaczenia miastem województwa była Bydgoszcz, pełniąca funkcję ważnego ośrodka handlowego i rzemieślniczego. W mieście znajdowało się także starostwo grodowe, a strategiczne położenie przy granicy z Prusami Królewskimi czyniło Bydgoszcz jednym z istotniejszych punktów militarnych regionu. Miasto miało również duże znaczenie w systemie komunikacyjnym i gospodarczym, szczególnie dzięki rozwiniętemu transportowi rzecznemu.

Ważną rolę polityczną odgrywał Radziejów, który był miejscem zebrań sejmików ziemskich. To właśnie tutaj zbierała się szlachta kujawska, by podejmować decyzje dotyczące spraw województwa i całej prowincji. Miasto stanowiło również siedzibę starostwa niegrodowego, sprawując nadzór nad lokalną administracją oraz gospodarką królewszczyzn.

Kolejnym istotnym ośrodkiem administracyjnym była również Kruszwica, dawna historyczna stolica Kujaw, pełniąca rolę siedziby starostwa niegrodowego. Choć miasto utraciło swoje polityczne znaczenie na rzecz Inowrocławia, nadal pozostawało ważnym miejscem w strukturze administracyjnej województwa, zachowując funkcję lokalnego centrum gospodarczego i organizacyjnego.

Na zachodnich krańcach województwa, na północnym brzegu Noteci leżało Nakło, będące istotnym punktem handlowym i komunikacyjnym. Położenie nad rzeką sprawiało, że miasto odgrywało ważną rolę w systemie transportowym, ułatwiając przepływ towarów i ludzi. Znajdowało się tutaj także starostwo niegrodowe, które sprawowało pieczę nad administracją królewską w tym rejonie.

Znaczącym ośrodkiem lokalnym było również Gniewkowo, które wcześniej stanowiło stolicę księstwa gniewkowskiego, a po jego wcieleniu do województwa inowrocławskiego stało się siedzibą starostwa niegrodowego. Miasto pełniło funkcję administracyjną, a także było miejscem działalności urzędników nadzorujących okoliczne ziemie i dobra królewskie.