Rzeczpospolita – sejmiki partykularne w Koronie i na Litwie w latach 1587-1696 [MAPA]

Geneza sejmików ziemskich

Sejmiki ziemskie były fundamentalnym elementem systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wyrosłym z tradycji średniowiecznych zgromadzeń szlachty. Ich formalne znaczenie umocniło się w okresie nowożytnym, szczególnie po uchwaleniu konstytucji Nihil Novi w 1505 roku, która ustanowiła zasadę, że żadna nowa ustawa nie mogła zostać uchwalona bez zgody Izby Poselskiej, reprezentującej szlachtę.

Za pierwszy sejm w Polsce uznaje się zjazd w Piotrkowie w 1468 roku, podczas którego po raz pierwszy w historii obrad uczestniczyli wybrani przedstawiciele szlachty. To wydarzenie zapoczątkowało tradycję izby poselskiej jako części sejmu walnego, obok senatu i monarchy. Sejm ten był przełomowy, ponieważ wprowadził zasadę reprezentacji szlachty w procesie legislacyjnym, co stało się fundamentem dla rozwoju polskiego parlamentaryzmu w kolejnych wiekach.

Sejmiki pełniły funkcję lokalnych zgromadzeń szlacheckich, na których wybierano posłów na sejmy walne, omawiano bieżące sprawy polityczne i gospodarcze, a także formułowano instrukcje dla delegowanych przedstawicieli. Były one nie tylko formą praktykowania demokracji szlacheckiej, ale też przestrzenią budowania lokalnej wspólnoty politycznej.

Funkcjonowanie sejmików ziemskich

Funkcjonowanie sejmików ziemskich było kluczowym elementem systemu demokracji szlacheckiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i podlegało jasno określonym procedurom, które zapewniały formalność i porządek obrad.

Proces organizacyjny rozpoczynał się od rozesłania przez monarchę uniwersałów – oficjalnych dokumentów zawierających informacje o terminie, miejscu i tematyce obrad. Uniwersały dostarczano do starostów i urzędników lokalnych, a także do szlachty za pośrednictwem specjalnych wysłanników. Ogłoszenie terminu sejmiku często odbywało się publicznie – podczas targów, jarmarków lub w świątyniach, co gwarantowało dotarcie informacji do jak najszerszego grona szlachty.

Zgromadzenia sejmikowe odbywały się zazwyczaj w kościołach, które oferowały odpowiednią przestrzeń oraz sprzyjały utrzymaniu powagi obrad. Wybór świątyni jako miejsca zgromadzenia miał również wymiar duchowy – przed rozpoczęciem dyskusji odprawiano nabożeństwo, podczas którego modlono się o zgodność i mądrość w podejmowaniu decyzji. Obrady w świątyni miały przypominać uczestnikom o odpowiedzialności wobec wspólnoty i Boga, co nadawało spotkaniom szczególny charakter.

Po nabożeństwie rozpoczynały się właściwe obrady. Pierwszym krokiem było ukonstytuowanie zgromadzenia, w tym wybór marszałka sejmikowego, który przewodniczył debatom i czuwał nad ich przebiegiem. Następnie szlachta zapraszała legata królewskiego, który przedstawiał królewską legację – dokument zawierający program przyszłych obrad sejmu walnego. Król w legacji określał najważniejsze sprawy państwowe, które wymagały omówienia i decyzji.

Obrady sejmiku miały charakter szerokiej debaty, w której poruszano zarówno kwestie przedstawione w legacji, jak i problemy lokalne. Szlachta aktywnie uczestniczyła w dyskusjach, zgłaszając postulaty i petycje dotyczące spraw regionalnych – od kwestii bezpieczeństwa, przez problemy gospodarcze, aż po sprawy związane z administracją i sądownictwem.

Jednym z kluczowych elementów sejmiku był wybór posłów, którzy mieli reprezentować lokalną szlachtę na sejmie walnym. Wybory odbywały się na zasadzie konsensusu lub – w przypadku braku jednomyślności – większością głosów. Zgłaszano kandydatów, a następnie przeprowadzano głosowanie. W przypadku sejmików większych województw wybierano nawet sześciu posłów. Wybór posłów był dokładnie dokumentowany przez marszałka sejmikowego i jego sekretarzy.

Po wyłonieniu delegatów, sejmik przystępował do formułowania instrukcji poselskich. Instrukcje te zawierały szczegółowe wytyczne dotyczące spraw, którymi posłowie mieli się zająć podczas obrad sejmowych. Zawierały zarówno postulaty ogólnopaństwowe, jak i lokalne, dotyczące bezpośrednich interesów społeczności sejmikowej. Instrukcje były sporządzane w formie pisemnej, a ich zatwierdzenie wymagało jednomyślnej zgody uczestników sejmiku. W przypadku braku zgody, obrady mogły zostać zerwane, co uniemożliwiało wysłanie posłów i mogło skutkować poważnymi konsekwencjami dla regionu.

Choć formalne sankcje wobec posłów, którzy nie wypełnili instrukcji, nie istniały, praktyka polityczna przewidywała mechanizmy odpowiedzialności społecznej. Posłowie po zakończeniu sejmu walnego mieli obowiązek uczestniczyć w tzw. sejmikach relacyjnych, podczas których zdawali relację ze swojej działalności i przedstawiali, w jakim stopniu zrealizowali przekazane instrukcje. Szlachta analizowała ich działania, porównując treść uchwalonych ustaw z wcześniej sporządzonymi instrukcjami. Niedotrzymanie zobowiązań mogło skutkować utratą reputacji i brakiem ponownego wyboru na kolejne sejmy.

Liczba sejmików i ich skład

W Rzeczypospolitej Obojga Narodów funkcjonowało około 70 sejmików ziemskich, z czego 44 znajdowały się na obszarze Korony Królestwa Polskiego, a 24 w Wielkim Księstwie Litewskim. Dodatkowo istniały również sejmiki na terenach lennych, dopełniające tę sumę. Liczba sejmików wynikała z podziału administracyjnego państwa, uwzględniającego tradycyjne granice ziem i województw. Rozmiary terytoriów sejmikowych były zróżnicowane – niektóre obejmowały całe województwa, inne tylko jedną ziemię lub powiat, co wpływało na ich lokalny charakter i skalę działalności.

Liczebność szlachty uczestniczącej w sejmikach była stosunkowo niska w porównaniu z ogólną liczbą szlachty zamieszkującej dany obszar. Szacuje się, że w typowych sejmikach uczestniczyło od kilkudziesięciu do kilkuset osób, przy czym większe sejmiki, szczególnie przed ważnymi sejmami walnymi, mogły zgromadzić nawet 300 uczestników. Jednak w codziennej praktyce politycznej, zwłaszcza gdy nie występowały ważne wydarzenia polityczne lub wojenne, frekwencja była znacznie niższa.

Na niską frekwencję wpływało kilka czynników. Przede wszystkim warunki ekonomiczne – szlachta uboga, nieposiadająca znaczących majątków, często nie uczestniczyła w sejmikach, gdyż brakowało jej środków na podróż lub czas na oderwanie się od codziennych obowiązków. Uczestnictwo w sejmiku wiązało się również z kosztami podróży i pobytu, co mogło być barierą dla mniej zamożnych.

Ponadto w wielu przypadkach uczestnictwo ograniczało się do szlachty posesjonatów, czyli właścicieli ziemskich, których interesy były ściśle związane z polityką lokalną i ogólnopaństwową. Ważnym czynnikiem była też świadomość obywatelska i aktywność polityczna – szlachta bardziej zaangażowana w życie publiczne chętniej uczestniczyła w obradach, podczas gdy inni przedstawiciele tego stanu ograniczali się do nieformalnych konsultacji lub zupełnie rezygnowali z udziału.

Znaczenie sejmików ziemskich

Sejmiki ziemskie odgrywały kluczową rolę w funkcjonowaniu demokracji szlacheckiej, stanowiąc forum, na którym szlachta mogła aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym Rzeczypospolitej. Były miejscem debaty, wymiany poglądów i formułowania wspólnych stanowisk wobec spraw państwowych i lokalnych. Umożliwiały kształtowanie opinii publicznej i rozwijanie świadomości politycznej.

Sejmiki wpływały również na budowanie więzi społecznych i rodzinnych, sprzyjając integracji lokalnych środowisk szlacheckich. Były istotnym elementem kształtowania tożsamości politycznej i społecznej, wzmacniając poczucie odpowiedzialności obywatelskiej i wspólnotowej. Ich istnienie przyczyniało się do utrwalania tradycji politycznych opartych na dialogu, kompromisie i zaangażowaniu społecznym.

Podsumowując, sejmiki ziemskie były fundamentem demokracji szlacheckiej w Rzeczypospolitej. Stanowiły narzędzie realnego uczestnictwa w życiu politycznym, umożliwiały formułowanie postulatów i wpływanie na decyzje podejmowane na poziomie ogólnopaństwowym. Ich znaczenie wykraczało poza sam proces wyborczy, kształtując kulturę polityczną i świadomość obywatelską epoki.

Rzeczpospolita – sejmiki partykularne w Koronie i na Litwie w latach 1587-1696 [MAPA]

Małopolska (Korona):

Proszowice (woj. krakowskie)

Opatów (woj. sandomierskie)

Lublin (woj. lubelskie)

Urzędów (woj. lubelskie)

Sądowa Wisznia (woj. ruskie)

Halicz (ziemia halicka)

Chełm (ziemia chełmska)

Bełz (woj. bełskie)

Zator (Ks. oświęcimsko-zatorskie)

Brańska (ziemia bielska)

Drohiczyn (ziemia drohicka)

Mielnik (ziemia mielnicka)

Łuck (woj. wołyńskie)

Winnica (woj. bracławskie)

Żytomierz (woj. kijowskie)

Kamieniec Podolski (woj. podolskie)

Czernihów (woj. czernihowskie)

Wielkopolska (Korona): 

Środa (woj. poznańskie)

 Szadek (woj. sieradzkie)

 Wieluń (ziemia wieluńska,oj. sieradzkie)

Łęczyca (woj. łęczyckie)

Parzęczew (woj. łęczyckie)*

Radziejów (woj. brzesko-kujawskie, woj. inowrocławskie)

 Lipno (ziemia dobrzyńska)

 Raciąż (woj. płockie)

Rawa (woj. rawskie)

 Gąbin (ziemia gostyńska)

 Sochaczew (ziemia sochaczewska, woj. rawskie)

 Ciechanów (ziemia ciechanowska, woj. mazowieckie) 

 Czersk (ziemia czerska, woj. mazowieckie) 

 Liw (ziemia liwska, woj. mazowieckie) 

 Łomża (ziemia łomżyńska, woj. mazowieckie) 

Nur (ziemia nurska, woj. mazowieckie) 

 Różan (ziemia różańska, woj. mazowieckie) 

Wizna (ziemia wiska, woj. mazowieckie) 

Wyszogród (ziemia wyszogrodzka, woj. mazowieckie) 

 Zakroczym (ziemia zakroczymska, woj. mazowieckie) 

Prusy Królewskie (Korona)

Radzyń (woj. chełmińskie)

Kowalewo (woj. chełmińskie)*

 Sztum (woj. malborskie)

Kiszpork (woj. malborskie)*

Człuchów lub Chojnice (pow. człuchowski, woj. pomorskie)

Mirachowo (pow. mirachowski, woj. pomorskie)

Puck (pow. pucki, woj. pomorskie)

Świecie (pow. świecki, woj. pomorskie)

 Starogard (pow. tczewski, pow. gdański, woj. pomorskie)

Tuchola (pow. tucholski, woj. pomorskie)

Wielkie Księstwo Litewskie 

Brasław (tymczasowo Szaty)** (pow. brasławski, woj. wileńskie)

 Lida (tymczasowo Wasiliszki)**(pow. lidzki (woj. wileńskie)

 Oszmiana (tymczasowo Grodno)**(pow. oszmiański, woj. wileńskie)

Wiłkomierz (pow. wiłkomirski, woj. wileńskie)

 Grodno (pow. grodzieński, woj. trockie)

 Kowno (pow. kowieński, woj. trockie)

Wilno (tymczasowo od 1659 Kamieniec Litewski)** (pow. wileński, woj. wileńskie)

Troki (pow. trocki, woj. trockie)

 Upita (pow. upicki, woj. trockie)

 Smoleńsk (tymczasowo Grodno)**(pow. smoleński, woj. smoleńskie)

 Starodub (tymczasowo Wierzbołów)** (pow. starodubowski, woj. smoleńskie)

Orsza (tymczasowo Mińsk)** (pow. orszański, woj. witebskie)

 Witebsk (tymczasowo od 1659 Biezdzież)** (pow. witebski, woj. witebskie)

Nowogródek (pow. nowogródzki, woj. nowogródzkie)

Słonim (pow. słonimski, woj. nowogródzkie)

 Wołkowysk (pow. wołkowyski, woj. nowogródzkie)

 Brześć Litewski (pow. brzeski, woj. brzesko-litewskie)

 Piński (pow. piński (woj. brzesko-litewskie)

 Mińsk (pow. miński, woj. mińskie)

 Mozyr (tymczasowo od 1659 Kobryń, od 1775 Bobrujsk)** (pow. mozyrski, woj. mińskie)

 Rohaczew (tymczasowo od 1659 Kiejdany, od 1661 Nieśwież)** (pow. rzeczycki, woj. mińskie)

Rzeczyca (pow. rzeczycki, woj. mińskie)*

 Połock (tymczasowo od 1659 Kobryń, zamiennie z Madziołem)** (woj. połockie)

 Mścisław (tymczasowo od 1659 Krynki, później Lachowicze)** (woj. mścisławskie)

 Rosienie (Księstwo Żmudzkie)

* za Augustyniak 2008

** za Kutrzeba 1906

Literatura i źródła

Czapliński W., Sejm w latach 1587-1696, [w:] Historia sejmu polskiego. Do schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej, tom I, (red.) Michalski J.

uzupełniająco:

Augustyniak U., 2008, Historia Polski 1572-1775

Kutrzeba S., 1906, Skład Sejmu Polskiego 1493-1793