Kasztelania kikolska – geograficzne centrum XIII-wiecznej ziemi dobrzyńskiej?
Pierwsze wzmianki o kasztelanii
„...Pierwszą wzmiankę o Kikole znajdujemy w dokumencie Konrada, księcia mazowieckiego i kujawskiego, wystawionym w Dankowie w dniu 2 lipca 1236 r. Jest to jednocześnie jedyna wiadomość o kasztelani kikolskiej (Codex diplomaticus ac commemorationum Masoviae generalis). Terytorium tej kasztelanii weszło później w skład ziemi dobrzyńskiej, obejmującej obszar między Drwęcą, Wisłą i Skrwą. Odrębne księstwo dobrzyńskie (zwane także ziemią dobrzyńską) powstało dopiero około 1290 r. wskutek podziału dzielnicy Kazimierza, księcia kujawskiego i łęczyckiego, między jego synów. W 1236 r. Dobrzyń nad Wisłą był tylko ośrodkiem kasztelanii graniczącej z kasztelanią kikolską (...).
We wczesnym średniowieczu terytorium późniejszej ziemi dobrzyńskiej i wschodnich Kujaw należało do prowincji mazowieckiej, której stolicą był Płock. O podziale administracyjnym tej prowincji dowiadujemy się z przywileju dla klasztoru benedyktynów w Mogilnie rzekomo z 1065 r. (...) Sześć grodów wymienionych w tym dokumencie leżało w Kujawach wschodnich i w późniejszej ziemi dobrzyńskiej (...): Słońsk, Przypust, Włocławek, Dobrzyń, Rypin i Steklin. W XIII w. na tym samym terytorium istniały następujące kasztelanie: słońska, włocławsko-brzeska, dobrzyńska, rypińska i kikolska. Sieć kasztelanii w XVIII w. niewiele różniła się więc od sieci grodów wymienionych w falsyfikacie mogileńskim. Kikół jest oddalony od Steklina tylko o 9 km; bardzo prawdopodobne jest więc przypuszczenie S. Arnolda i K. Buczka, że ośrodek kasztelanii został przed 1236 r. przeniesiony ze Steklina do Kikoła (...).
W dokumencie księcia Konrada z dnia 2 lipca 1236 r. „...nie spotykamy wyrazu , nie ulega jednak wątpliwości, że grody we Włocławku, Kikole i Dobrzyniu były w 1236 r. ośrodkami kasztelanii. Już w 1222 r. występuje w źródłach kasztelan włocławski. O kasztelańskiej randze Dobrzynia i Kikoła świadczą duże rozmiary okręgów tych grodów...”
Przypuszczalny zasięg kasztelanii kikolskiej w XIII w. (1236 r.) wg A. Bogucki
Granice kasztelanii kikolskiej – wschód
„...Z dokumentu Konrada wynika, że do księstwa mazowieckiego miała należeć kasztelania dobrzyńska, a do księstwa kujawskiego kasztelania włocławska i kikolska. Na wschodzie kasztelania kikolska dochodziła do miejsca zwanego Kamień. Istnieją dwie wsie o tej nazwie koło Tłuchowa: Kamień Kmiecy i Kamień Kotowy; nie wiemy jednak, czy o te miejscowości chodzi. Prawdopodobnie na tym odcinku granicę stanowiły lasy nad górną Mienią, na których wschodnim krańcu leżą wspomniane dwie wsie. Dalej granica biegła do Jezior Raduskiego, a stąd Ruźcem do Drwęcy. Nad Drwęcą do kasztelanii kikolskiej należał niewątpliwie obszar późniejszej parafii Nowogród, położony między dwoma rzeczkami: Ruźcem i Gnilszczyzną...”
Granice kasztelanii kikolskiej – południe
„...Na południu kasztelania kikolska graniczyła z kasztelanią włocławską, Granica między obu kasztelanami w 1236 r. była prawdopodobnie taka sama, jak na początku XIV w. granica między księstwem dobrzyńskim (do którego należał wtedy obszar nie istniejącej już kasztelanii kikolskiej, a księstwem brzesko-kujawskim (w skład którego wchodziła kasztelania włocławsko-brzeska). Z kolei granica między obu księstwami była zbliżona do granicy diecezji, ustalonej w 1321 r. Wsie diecezji włocławskiej a prawym brzegu Wisły są bowiem określone w dokumencie z 1321 r. jako położone , tj. w kierunku ziemi dobrzyńskiej, ale poza jej granicami.; sąsiadujące z nimi wsie diecezji płockiej wchodziły zaś w skład ziemi dobrzyńskiej...”
Istniały jednak wyjątki od tej reguły, Najbardziej na północ wysunięte 4 wsie diecezji włocławskiej na prawym brzegu Wisły: Brzeźno, Maleszewo, Radomice i Ostrowite, Spośród nich Radomice należały w 1316 r. do ziemi dobrzyńskiej. Można więc przypuszczać, że około 1236 r. granica między kasztelanią kikolską a włocławską przebiegała w pobliżu wsi Brzeźno, Maleszewo, Radomice i Ostrowite. W skład kasztelanii kikolskiej wchodziły niewątpliwie okolice Lipna i Skępego. Obie miejscowości należały do diecezji płockiej, a ich odległość od Kikoła jest znacznie mniejsza niż od Włocławka i Dobrzynia.
Granice kasztelanii kikolskiej – zachód i północny-zachód
„...Największe trudności sprawia ustalenie granicy zachodniej i północno-zachodniej kasztelanii kikolskiej. Tereny po obu stronach Wisły na północ od ujścia Mieni i nad dolną Drwęcą należały w XVIII i XIV w. do kasztelanii słońskiej. Niektórzy historycy sądzą, że Słońsk i Kikół nie były ośrodkami dwóch odrębnych kasztelanii, lecz kolejnymi ośrodkami tej samej kasztelanii.
Z poglądem tym nie można się zgodzić. Po pierwsze w falsyfikacie mogileńskim wymienione są na obszarze po obu stronach Wisły między ujściem Mieni i Drwęcy dwa grody: Słońsk i Steklin. Można więc sądzić, że we wczesnym średniowieczu istniały na tym obszarze dwie kasztelanie. Po drugie na początku XIV w. Słońsk należał do księstwa inowrocławskiego, a Kikół do księstwa dobrzyńskiego. Uzasadnione jest więc przypuszczenie, że także w XII i XIII w. obie miejscowości wchodziły w skład dwóch różnych kasztelanii. PO trzecie w 1185 r. książę mazowiecki Leszek nadał gród w Słońsku z podległymi mu dobrami książęcymi kapitule katedralnej we Włocławku. Gród słoński został wkrótce zwrócony księciu, ale dobra ziemskie położone niedaleko Słońska po obu stronach Wisły, pozostały w posiadaniu Kościoła. (...)”
„...Kasztelania słońska obejmowała wtedy. moim zdaniem po prawej stronie Wisły tylko okolice Ciechocina, Złotorii i Silna oraz wąski pas nad Wisłą naprzeciw Słońska, oddzielony lasami od Dobrzejewic i Steklina (...). Prawdopodobnie więc w skład kasztelanii kikolskiej wchodziły następujące parafie znane ze źródeł XVI w.: Nowogród, Działyń, Mazowsze, Dobrzejewice, Łążyn, Czernikowo, Wola, Sumin, Kikół, Lipno, Wierzbick, Karnkowo, Skępe, Chrostkowo i część parafii Ruże...”
Likwidacja kasztelanii kikolskiej
„...Kasztelania kikolska została zlikwidowana prawdopodobnie około połowy XIII w., być może wskutek zniszczenia grodu w Kikole w czasie najazdów pruskich. (..) Ponieważ w XIV w. Kikół i większa część dawnego okręgu należały do księstwa dobrzyńskiego. uzasadnione jest przypuszczenie, że terytorium kikolskie zostało przyłączone do jednej z dwóch kasztelanii, które weszły później w skład tego księstwa: dobrzyńskiej lub rypińskiej. Mogło to nastąpić dopiero po włączeniu Dobrzynia i Rypina do Kujaw w 1248 r.; przedtem bowiem Kikół należał do innego księstwa niż te dwa grody. Kasztelania kikolska przestała więc istnieć prawdopodobnie w latach 1248-1252 (...).
W drugiej połowie XIV w. kasztelanie zostały zastąpione przez powiaty, których ośrodkami były już nie grody, lecz miasta. Terytorium dawnej kasztelanii kikolskiej weszło w skład powiatu lipnowskiego. Pierwsza wzmianka o tym powiecie pochodzi z 1371 r. Prawdopodobnie kasztelania dobrzyńska została podzielona na dwa powiaty: dobrzyński i lipnowski. Dokładne granice między powiatami są znane dopiero ze źródeł z XVI w. Powiat lipnowski obejmował wtedy obok całej dawnej kasztelanii kikolskiej także prawobrzeżną część kasztelanii słońskiej, skrawek kasztelanii włocławskiej )Bobrowniki) oraz okolice Ligowa, które w XIV w XV w. należały do powiatu dobrzyńskiego...”
Cytaty: Bogucki A. 1988, Kasztelania kikolska w XIII w. [w:] Ziemia dobrzyńska, tom I
