Województwo kaliskie (XVI-XVIII w.) [MAPY]

Województwo kaliskie było drugą, obok województwa poznańskiego, jednostką administracyjną obejmującą swoimi granicami ziemie historycznej Wielkopolski.

Województwo kaliskie było obszarem położonym w zachodniej części Królestwa Polskiego i dawnej Rzeczypospolitej o powierzchni ponad 16 700 km2 i granicach zewnętrznych o długości prawie 1075 km. Obszar był wydłużony południkowo i rozciągał się na przestrzeni ponad 235 km, a maksymalna szerokość województwa wynosiła niecałe 125 km.

Ukształtowanie powierzchni

Województwo kaliskie charakteryzuje się łagodnym ukształtowaniem terenu, w którym dominują wysokości bezwzględne w przedziale od 80 do 120 metrów n.p.m. Największa część powierzchni regionu znajduje się na wysokości 100–120 metrów n.p.m., co stanowi ponad 27% całkowitej powierzchni, natomiast tereny położone na wysokości 80–100 metrów zajmują niemal 26%. Łącznie obszary w tych dwóch przedziałach wysokościowych obejmują ponad połowę całego województwa. Wysokości poniżej 60 metrów n.p.m. są rzadkością. Tereny położone poniżej 40 metrów zajmują zaledwie 0,01% powierzchni województwa, a obszary leżące w przedziale 40–50 metrów stanowią niecałe 0,5%. Wraz ze wzrostem wysokości odsetek powierzchni stopniowo rośnie, osiągając szczyt w przedziale 100–120 metrów n.p.m. Powyżej tej granicy udział powierzchni zaczyna się zmniejszać, choć nadal znaczną część stanowią tereny leżące między 120 a 140 metrami n.p.m., które obejmują około 20% powierzchni województwa. Jeszcze wyżej, w przedziale 140–160 metrów, znajduje się około 12% obszaru. Najwyższe wysokości, przekraczające 180 metrów n.p.m., występują sporadycznie. Powierzchnia położona powyżej tej granicy stanowi mniej niż 1% całego województwa.

W układzie geograficznym obszary stosunkowo wysoko wyniesione położone są w południowej części regionu oraz wzdłuż jego wschodniej i północnej granicy. W rzeźbie terenu zaznaczają się wyraźnie istotne wzniesienia w rejonie Krzywej Strugi w pow. nakielskim (207 m), następnie wzdłuż doliny Noteci Dębowa Góra k. Krostkowa (193 m), grzbiet terenowy k. Miasteczka (186 m) czy też rozległe wzgórze Gontyniec k. Chodzieży (191). Ce centralnej i południowo wschodniej części województwa, warte uwagi są wzgórza na północ od Trzemeszna (167 m) i między Koninem a Brudzewem (170-190 m). Południe województwa cechuje się występowaniem łukowato ułożonych wzniesień rozciętych doliną Prosny w rejonie Kalisza, których wysokość przekracza 170-180 m.

Regiony fizycznogeograficzne

Województwo kaliskie obejmuje obszary należące do kilku różnych jednostek fizycznogeograficznych, które można przyporządkować do dwóch głównych podprowincji: Pojezierzy Południowobałtyckich oraz Nizin Środkowopolskich, leżących w obrębie Niżu Środkowoeuropejskiego i megaregionu Pozaalpejskiej Europy Środkowej.

W północnej części województwa dominują obszary należące do Pojezierzy Południowobałtyckich i Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Najbardziej na północ wysunięty jest mezoregion Dolina Brdy, obejmujący jedynie około 0,2% powierzchni województwa, położony w jego północno-wschodniej części. Nieco na zachód znajduje się Dolina Gwdy, która leży w północno-zachodniej części województwa i zajmuje niecałe 2% powierzchni. Są to obszary związane z pradolinami rzecznymi i rzeźbą dolinną. Bardziej rozległe obszary w północnej strefie województwa obejmują Dolinę Środkowej Noteci, która zajmuje około 2,8% powierzchni i leży w północno-zachodniej części województwa, oraz Pojezierze Żnińsko-Mogileńskie, obejmujące około 10% powierzchni w północno-wschodniej części regionu. Największym mezoregionem w tej części województwa jest Pojezierze Południowokrajeńskie, obejmujące około 14% powierzchni i znajdujące się w północnej części województwa. Graniczy ono z innymi jednostkami pojeziernymi, reprezentując polodowcowy krajobraz o urozmaiconej rzeźbie terenu. W północnej części województwa leży także Pojezierze Północnokrajeńskie, zajmujące mniejszą powierzchnię, ale mające znaczenie jako obszar przejściowy między innymi regionami pojeziernymi już poza granicami staropolskiego województwa kaliskiego. W tej strefie znajduje się ponadto Kotlina Toruńska, będąca częścią Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej i pełniąca funkcję obszaru przejściowego pomiędzy pólnocnymi i południowymi terenami pojeziernymi.

W południowej strefie województwa dominują jednostki należące do Niziny Południowowielkopolskiej oraz Obniżenia Milicko-Głogowskiego. Największym mezoregionem jest Wysoczyzna Kaliska, która obejmuje prawie 17% powierzchni województwa i znajduje się w jego południowej części. W pobliżu jej granic leży Wysoczyzna Turecka, położona w południowej części województwa i zajmująca około 4% powierzchni. Kotlina Grabowska oraz Kotlina Kolska, obejmujące łącznie około 3% powierzchni, rozciągają się w południowo-wschodniej części województwa. Kotlina Milicka, obejmująca około 1% powierzchni, leży w południowo-zachodniej części regionu. W tej strefie znajduje się także Wysoczyzna Złoczewska, choć jej powierzchnia jest niewielka i stanowi mniej niż 0,1% całkowitego obszaru województwa. Ważnym elementem krajobrazowym jest również Wysoczyzna Kłodawska, stanowiąca obszar przejściowy pomiędzy wysoczyznami i kotlinami.

We wschodniej części województwa dominują nizinne tereny należące do Niziny Południowowielkopolskiej oraz fragmenty Pojezierzy Południowobałtyckich. Dolina Konińska obejmuje około 1% powierzchni i leży w południowo-wschodniej części województwa, jednak stosunkowo blisko jego centrum. Równina Rychwalska zajmuje około 7% powierzchni i położona jest w wschodniej części regionu, a Pojezierze Gnieźnieńskie obejmuje około 8% powierzchni i znajduje się w północno-wschodniej części województwa. W tej części województwa znajduje się również Pojezierze Kujawskie, którego fragmenty wchodzą w skład makroregionu Pojezierza Wielkopolskiego.

Zachodnia część województwa obejmuje mezoregiony związane zarówno z Pojezierzami Południowobałtyckimi, jak i Pradoliną Warciańsko-Odrzańską. Kotlina Śremska, położona w południowo-zachodniej części województwa, obejmuje około 2% powierzchni. Pojezierze Chodzieskie zajmuje około 8% powierzchni i leży w północno-zachodniej części województwa. Wał Żerkowski, położony w zachodniej części, stanowi istotny element krajobrazu, choć jego powierzchnia jest niewielka.

Niektóre mezoregiony, są na tyle rozległe że ich fragmenty zajmują także centralną część województwa. Do takich regionów można zaliczyć Dolinę Konińską, która leży w południowo-wschodniej części województwa, i ciągnie się ku jego centrum. Równina Wrzesińska, obejmująca około 13% powierzchni, znajduje się w południowo-zachodniej części województwa, jednak jej obszar ciąży ku centrum. Pojezierze Gnieźnieńskie, choć położone w północno-wschodniej części, obejmuje także obszary znajdujące się stosunkowo blisko wnętrza województwa.

Województwo kaliskie charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem regionalnym, obejmując zarówno tereny pojezierne na północy, nizinne i równinne obszary w części środkowej i południowej, jak i fragmenty pradolin o dolin rzecznych. Największe mezoregiony, takie jak Wysoczyzna Kaliska, Pojezierze Południowokrajeńskie czy Równina Wrzesińska, kształtują fizjonomię całego województwa, podczas gdy mniejsze jednostki, jak Dolina Brdy czy Wał Żerkowski, stanowią lokalne urozmaicenie rzeźby terenu. Układ regionalny pokazuje, że województwo ma dobrze wyodrębnione strefy krajobrazowe, a część mezoregionów zajmuje także pozycję przejściową między głównymi strukturami krajobrazowymi.

Granice

Granice województwa kaliskiego ukształtowały się w XIV wieku, gdy podziały administracyjne Królestwa Polskiego zaczęły przyjmować bardziej ustabilizowaną formę. Początkowo obszar ten był częścią historycznej ziemi kaliskiej, która wraz z ziemią poznańską tworzyła ówczesną Wielkopolskę. Podział na jednostki administracyjne, w tym sześć powiatów – kaliski, koniński, pyzdrski, gnieźnieński, kcyński i nakielski – miał istotne znaczenie zarówno dla administracji skarbowej, jak i sądownictwa. Granice województwa pozostały względnie stabilne do rozbiorów, choć na północy dochodziło do sporów z Księstwem Pomorskim. Na południu województwo sąsiadowało ze Śląskiem, a część jego granicy pokrywała się z południową granicą Królestwa Polskiego i Rzeczypospolitej.

Województwo kaliskie, leżące w zachodniej części Rzeczypospolitej Obojga Narodów, graniczyło z wieloma jednostkami administracyjnymi różnej rangi. Jego północna granica rozpoczynała się w okolicach Lędyczka, gdzie stykały się granice województwa kaliskiego, pomorskiego i Księstwa Pomorskiego. Stamtąd biegła na południowy wschód wzdłuż Gwdy, oddzielając ziemie kaliskie od Księstwa Pomorskiego. Po około 10 kilometrach łączyła się z granicą województwa poznańskiego. Dalej przebiegała wzdłuż rzek Dobrzynka i Kamionka, aż do Brdy (oddzielając woj. kaliskie od woj. pomorskiego) gdzie rozpoczynała się granica z województwem inowrocławskim.

Wschodnia granica województwa biegła wzdłuż Krówki, Noteci i Kwieciszówki, oddzielając je od województwa inowrocławskiego. Następnie, w okolicach Kwieciszewa, rozpoczynała się granica z województwem brzeskim kujawskim, ciągnąca się na południe i południowy wschód przez około 80 kilometrów do Brdowa. Dalej, przez około 50 kilometrów, województwo kaliskie graniczyło z województwem łęczyckim (na niewielkim odcinku granicę stanowiła Warta), a w rejonie Brudzewa jego granica przechodziła w linię oddzielającą je od województwa sieradzkiego.

Południowa granica województwa biegła na zachód, aż do okolic Odolanowa, gdzie na pewnym odcinku pokrywała się z granicą państwową, oddzielającą Koronę od Śląska (Ks. Opolsko-Raciborskiego). Na zachodzie województwo kaliskie sąsiadowało z województwem poznańskim. Granica ta biegła od Jutrosina na północ, gdzie docierała do Noteci w rejonie Ujścia, a następnie wzdłuż Gwdy prowadziła do Lędyczka.

Województwo kaliskie obejmowało także dwie enklawy – Mirosławice, położone w województwie brzeskim kujawskim, oraz Lechlino, należący administracyjnie do województwa poznańskiego, ale otoczony ziemiami powiatu gnieźnieńskiego.

Podział administracyjny

Województwo kaliskie w XVI wieku było częścią prowincji wielkopolskiej Korony Królestwa Polskiego. Jego administracyjny podział opierał się na kilku powiatach, które pełniły funkcję jednostek zarządzania i sądownictwa. W każdym z powiatów funkcjonowały miasta o zróżnicowanej populacji, a także znaczeniu gospodarczym i politycznym, tworząc spójny system administracyjny regionu. Wszystkie powiaty w jakiejś mierze były powiatami przygranicznymi województwa, żadne z nich nie był wyłącznie otoczony przez jednostki należące wyłącznie do województwa kaliskiego.

Największym obszarowo był powiat kaliski, położóny w południowej części województwa, zajmujący około 3210 km². Ośrodkiem administracyjnym był Kalisz, jedno z najstarszych miast Polski, pełniące rolę stołeczne dla całego województwa. W granicach powiatu znajdowały się także Koźminek, Dobrzyca, Chodecz, Opatówek, Pleszów, Stawiszyn, Sobótka Wielka, Zduny, Odalanów, które odgrywały istotną rolę w lokalnym handlu i rzemiośle.

Na północno-zachodnich krańcach województwa rozciągał się powiat nakielski, obejmujący około 3140 km². Jego głównym miastem było Nakło, będące jednym z ważniejszych ośrodków północnej Wielkopolski. W obrębie powiatu znajdowały się również Mrocza, Sempolbork, Więcbork, Krajenka, Kamień, Złotowo, Łobżenica, pełniące funkcje administracyjne i gospodarcze na poziomie lokalnym.

Po sąsiedzku, na południe od Noteci, znajdował się powiat kcyński, obejmujący około 2320 km². Głównym ośrodkiem była Kcynia, pełniąca funkcję administracyjną i sądową. Wśród miast powiatu wymienić można Żnin, Rynarzewo, Margonin, Łekno, Gołańcza, Żerniki, Barcin, Wągrowiec, Szubin, z których część odgrywała istotną rolę w gospodarce regionu.

Na południu województwa funkcjonował powiat pyzdrski, którego powierzchnia wynosiła około 2800 km². Głównym miastem były Pyzdry, ale do powiatu należały również Koźmin, Krotoszyn, Słupca, Kurnik, Jaraczewo, Jarocin, Rozdrażewo, Miłosław, Kobelin, Jutrosin, Bnin, Mielżyn, które miały znaczenie zarówno gospodarcze, jak i administracyjne, będąc ważnymi punktami na mapie regionu.

W środkowej części regionu leżał powiat koniński, zajmujący około 2250 km². Najważniejszym ośrodkiem był Konin, a ponadto mniejsze ośrodki jak Grzymiszew, Ślesin, Zagórów, Kazimierz, Kleczew, Brudzew, Koło. Powiat ten miał istotne znaczenie handlowe i transportowe, będąc miejscem przecięcia ważnych szlaków handlowych.

Rdzeniowym obszarem administracyjnym i historycznym był powiat gnieźnieński, zajmujący około 2980 km². Jego głównym miastem było Gniezno, pierwsza stolica Polski i siedziba arcybiskupstwa. W granicach powiatu znajdowały się ponadto Kłecko, Łopienno, Trzemeszno, Wielatowo, Czerniewo, Skoki, Mieścisko, Września, Mogilno, Kwieciszewo, Kiszkowo, Janowiec.

Lasy i puszcze

Pokrywa leśna województwa kaliskiego w XVI wieku była zróżnicowana – od dużych zwartych kompleksów puszczańskich na wschodzie i północy po bardziej rozdrobnione obszary leśne w centrum i na zachodzie. Największe w miarę zwarte kompleksy leśne występowały w północno-wschodniej części województwa, gdzie znajdowały się pojedyncze, ciągłe płaty o powierzchni ponad 200 km². Obszary te były słabiej zaludnione, a ich eksploatacja ograniczała się do wyrębu na potrzeby lokalnych społeczności oraz gospodarki folwarcznej co obrazuje często śródleśne osadnictwo i rolnictwo. Południowo-wschodnia część województwa również była bogata w lasy, choć ich struktura była bardziej rozproszona. Pomiędzy dużymi płatami leśnymi znajdowały się enklawy osadnicze i tereny użytkowane rolniczo, co świadczy o stopniowym procesie wylesiania w wyniku rozwoju gospodarki rolnej.

Północno-zachodnia część województwa miała bardziej mozaikowy charakter – występowało tam wiele mniejszych płatów lasów położonych blisko siebie, ale nie tworzyły one jednolitych i ciągłych kompleksów puszcz. Taki układ sugeruje, że region ten był częściowo eksploatowany i przekształcany na potrzeby rolnictwa oraz hodowli. Lasy mogły być także intensywniej użytkowane na potrzeby rzemiosła, zwłaszcza w miejscach rozwijającego się osadnictwa. Południowo-zachodnia część województwa była bardziej zróżnicowana – znajdowały się tam zarówno większe zwarte kompleksy leśne, jak i liczne mniejsze płaty. Możliwe, że obszary te były poddane większej presji osadniczej, co skutkowało ich częściowym rozdrobnieniem i przekształcaniem na użytki rolne.

Centralna część województwa cechowała się najmniejszym udział lasów. Dominowały tu tereny otwarte, które w XVI wieku były już przekształcone w pola uprawne, pastwiska i osady. Lasy występowały głównie w formie niewielkich fragmentów i „wysp” leśnych, rozdzielonych terenami zagospodarowanymi. Ze względu na rosnące zapotrzebowanie na drewno i grunty orne, lasy w centrum województwa były stopniowo karczowane, a ich powierzchnia malała. Możliwe, że niektóre obszary leśne zachowały się tylko dlatego, że stanowiły dobra królewskie lub szlacheckie dobra, pełniąc funkcję łowiecką i gospodarczo-obronną.

Największe kompleksy leśne w XVI wieku koncentrowały się głównie we wschodniej i północnej części województwa, które były słabiej zaludnione, co ograniczało ich wycinkę. W przeciwieństwie do nich, zachód i centrum województwa były intensywniej użytkowane, co skutkowało większym rozdrobnieniem lasów. Mniejsze płaty leśne mogły pełnić funkcję ochrony przed wiatrem i erozją, a także stanowiły rezerwuar drewna dla lokalnych społeczności. Proces wylesiania w XVI wieku był już zaawansowany, zwłaszcza w rejonach o rozwijającym się osadnictwie i folwarkach. Pomimo tego, wciąż istniały duże obszary leśne, szczególnie na północy i wschodzie, które stanowiły ważny element krajobrazu województwa kaliskiego.

Rzeki i jeziora

Największymi i najważniejszymi rzekami województwa kaliskiego były Warta (ok. 155 km), Prosna (ok. 115 km) i Noteć (ok. 110 km). Ich długości odnoszą się do odcinków znajdujących się w granicach województwa, jednak miały kluczowe znaczenie dla całej zachodniej Rzeczypsopolitej. Warta, dopływ Odry, jako największa rzeka, stanowiła główną arterię wodną. Nad jej brzegami położone były Pyzdry i Koło, które korzystały z jej walorów gospodarczych i obronnych. Prosna, uchodząca do Warty, odgrywała istotną rolę gospodarczą i osadniczą, znajdowały się nad nią Chodecz i Kalisz. Noteć, również będąca dopływem Warty, stanowiła ważny szlak wodny, nad jej brzegami leżały Barcin i Nakło.

Mniejszymi rzekami mającymi znaczenie regionalne były m.in. Wełna (ok. 85 km), Obra (ok. 80 km) i Barycz (ok. 20 km). Wełna, będąca dopływem Warty, sprzyjała rozwojowi osad położonych nad jej brzegami, takich jak Wągrowiec i Janowiec. Obra, również wpadająca do Warty, pełniła ważną rolę w gospodarce wodnej regionu. Barycz wraz ze swoim najbliższym dorzeczem, tworzyła naturalna granice ze Śląskiem. Głównym miastem w rejonie położonym nad nią był Odalanów.

Niewielkie ale stosunkowo długie rzeki, istotne dla lokalnych społeczności, to Ołobok (ok. 45 km), Swędrnia (ok. 30 km) i Tyniec (ok. 25 km). Ołobok, dopływ Prosny, odgrywał rolę w kształtowaniu krajobrazu w rejonie miast Ołobok i Sieroszewice. Swędrnia, również wpadająca do Prosny, była ciekiem wodnym nad którym leżał Koźminek. Tyniec, uchodzący do Baryczy, miał znaczenie dla Dobrzycy. Wśród kolejnych rzek o znaczeniu lokalnym można wymienić Małą Wełnę (ok. 20 km), Trojanówkę (ok. 18 km) i Potokę (ok. 15 km). Mała Wełna, będąca dopływem Wełny, miała znaczenie dla lokalizacji Kłecka. Trojanówka, wpływająca do Prosny, była ważnym ciekiem wodnym dla Opatówka, a Potoka, również dopływ Prosny, odgrywała rolę w kształtowaniu osadnictwa w rejonie Dobrzycy. Brda, choć jest rzeką o dużym znaczeniu, w granicach województwa kaliskiego występowała jedynie na niewielkim odcinku granicznym, co ograniczało jej rolę dla tego regionu.

Jeziora

W XVI wieku jeziora w Wielkopolsce odgrywały kluczową rolę w życiu społeczności, wpływając na gospodarkę, transport, obronność, rolnictwo oraz kulturę. Były naturalnymi szlakami komunikacyjnymi, ułatwiającymi przewóz towarów i ludzi, co sprzyjało handlowi i wymianie dóbr, jak miało to miejsce np. w systemie jezior kórnicko-zaniemyskich. Jeziora stanowiły również istotne źródło ryb, które były podstawowym składnikiem diety oraz produktem wymiany handlowej. Ich obecność wpływała także na strategię obronną – otaczające wodą grody i osady, takie jak osada wokół jeziora margonińskiego, były trudniejsze do zdobycia, co zwiększało ich walory obronne. Znaczenie jezior w rolnictwie było równie istotne, ponieważ dostarczały wodę do nawadniania pól i codziennych potrzeb mieszkańców. W sferze kulturowej i religijnej jeziora pełniły funkcję miejsc kultu, gdzie odbywały się obrzędy i rytuały. Podsumowując, jeziora stanowiły integralną część krajobrazu Wielkopolski, wpływając na jej rozwój gospodarczy i społeczny, co potwierdzają liczne badania naukowe nad ich historyczną rolą w regionie.

Województwo kaliskie charakteryzuje się nierównomiernym rozmieszczeniem jezior, co pozwala na wyróżnienie ośmiu głównych stref oraz centralnego obszaru. W każdej z tych części występują akweny o zróżnicowanych powierzchniach, przy czym największa koncentracja jezior przypada na północne i wschodnie obszary regionu.

W północno-wschodniej części znajdują się jeziora o największej powierzchni, wśród których wyróżniają się: Jezioro Żnińskie Duże (427 ha), Jezioro Skulskie (361 ha), Jezioro Licheńskie (312 ha), Jezioro Wieleńskie (256 ha) i Jezioro Wilczyńskie (238 ha). Poza nimi w strefie północno-wschodniej występują także Jezioro Dąbskie (156 ha), Jezioro Nieszawsko-Włocławskie (153 ha), Jezioro Mstowskie (151 ha), Jezioro Przysierskie (148 ha), Jezioro Karskie (145 ha), Jezioro Wygoda (140 ha), Jezioro Szymborskie (138 ha), Jezioro Strzyżewskie (135 ha) oraz Jezioro Siennickie (132 ha).

Obszar wschodni ten wyróżnia się obecnością kilku dużych jezior, wśród których dominują: Jezioro Pakoskie Pd. (804 ha), Jezioro Jeziorsko (201 ha), Jezioro Ostrowskie (198 ha), Jezioro Mikorzyńskie (195 ha), Jezioro Świętne (192 ha) i Jezioro Zgłowiączka (189 ha). Na uwagę zasługują również Jezioro Długie (186 ha), Jezioro Słupskie (183 ha), Jezioro Kazimierowskie (180 ha) oraz Jezioro Rogowskie (178 ha).

W strefie zachodniej dominują jeziora o średnich powierzchniach, spośród których najważniejsze to: Jezioro Budzisławskie (169 ha), Jezioro Radziwiłłowskie (167 ha), Jezioro Przytoczne (165 ha), Jezioro Lutomskie (162 ha), Jezioro Krajenskie (159 ha), Jezioro Drawskie (157 ha) oraz Jezioro Brdowskie (155 ha).

Na południowym wschodzie znajduje się największy akwen regionu – Jezioro Powidzkie (1070 ha). Towarzyszą mu Jezioro Niedzięgiel (630 ha), Jezioro Ślesińskie (193 ha), Jezioro Wieleńskie Małe (190 ha), Jezioro Lubikowskie (187 ha), Jezioro Struga (184 ha) oraz Jezioro Jezioro Małe (181 ha).

Jeziora w części południowo-zachodniej charakteryzują się mniejszymi powierzchniami. Wśród nich znajdują się: Jezioro Lipowe (149 ha), Jezioro Kobyliwskie (147 ha), Jezioro Ostrzeszowskie (145 ha), Jezioro Wronieckie (143 ha), Jezioro Bystrzyca (141 ha), Jezioro Nadolskie (139 ha), Jezioro Czermin (137 ha), Jezioro Lututowskie (135 ha) oraz Jezioro Świerczewskie (133 ha).

Strefa północna obejmuje jeziora średniej wielkości, w tym: Jezioro Miejskie (142 ha), Jezioro Tarnowskie (140 ha), Jezioro Popielewskie (138 ha), Jezioro Wronki (136 ha), Jezioro Stęszewskie (134 ha), Jezioro Jezioro Czarnieckie (132 ha), Jezioro Ostrów (130 ha), Jezioro Lipowe Małe (128 ha) oraz Jezioro Czarnieckie Małe (126 ha).

W środkowej części regionu znajdują się jeziora o umiarkowanej wielkości, m.in. Jezioro Rychłowice (126 ha), Jezioro Pamiątkowskie (124 ha), Jezioro Kuźnickie (122 ha), Jezioro Zdziechowskie (120 ha), Jezioro Wronieckie Małe (118 ha) oraz Jezioro Lututowskie Małe (116 ha).