Ziemia przemyska (woj. ruskie) (XVI-XVIII w.) [MAPY]

Spis treści

Ukształtowanie powierzchni terenu >>>

Podział administracyjny >>>

Gęstość sieci osadniczej >>>

Potencjalne warunki glebowe do rozwoju rolnictwa >>>

Ziemia przemyska (woj. ruskie, XVI-XVIII w.) - ukształtowanie powierzchni terenu [MAPA]

Ziemia przemyska jest jedym z czterech regionów wchodzących w skład województwa ruskiego. Rzeźba terenu w obrębie regionu jest zróżnicowana. Na obszarze o powierzchni 13 380 km kw., występują zarówno krajobrazy typowe dla gór średnich, ze szczytami przekraczającymi wysokość 1400 m, jak i szerokie kotliny i równiny rzeczne, położone na wysokości od 150 do 200 m n.p.m. Przeszłość geologiczna tego obszaru, wpłynęła na występujących na ziemi przemyskiej typy rzeźby terenu. Liczne doliny rzeczne, rozdzielające od siebie równoległe biegnące grzbiety górskie, tworzą zróżnicowany krajobraz o deniwelacjach terenu dochodzących do kilkuset metrów. 

Najwyżej położonym obszarem są południowe i zachodnie krańce ziemi przemyskiej, obejmujące znaczną część Bieszczadów Wschodnich. Najwyższym szczytem całej ziemi przemyskiej jest położony na granicy z ziemią sanocką szczyt Pikuj, o wysokości 1406 m n.p.m. Najniższym punktem w regionie jest dolina Sanu koło Krzeszowa, gdzie koryto rzeczne położone jest na wysokości ok.155 m n.p.m.

Poszczególne powiaty wchodzące w skład ziemi przemyskiej cechują się zróżnicowanym ukształtowaniem terenu. Najwyżej wyniesiony jest położony na południu powiat stryjski, gdzie średnia wysokość terenu przekracza 600 m n.p.m. Najwyższym szczytem tego obszaru jest Magura o wysokości 1362 m, natomiast najniższy punkt powiatu znajdziemy w dolinie Woroni na północny-wschód od wsi Pietniczany, gdzie koryto potoku położone jest na wysokości ok. 255 m n.p.m.

Nieco niżej od powiatu stryjskiego, powierzchnia terenu wznosi się w powiecie samborskim, gdzie wartość ta dochodzi do około 570 m n.p.m. Najwyższym szczytem w powiecie samborskim jest Pikuj, o wysokości 1406 m., będący jednocześnie kulminacją całej ziemi przemyskiej. Najniżej położone tereny znajdują się na północ od wsi Bilina Wielka w obrębie tzw. Wielkich Błot nad Dniestrem, gdzie powierzchnia terenu położona jest wysokości ok. 260 m n.p.m.

Powiat drohobycki położony jest średnio na wysokości ok. 320 m n.p.m. Najwyższym szczytem jest Ciurchowy Wierch osiągający wysokość 939 m. Najniżej położony punkt znajduje się na wschód od wsi Radelicz w dolinie Dniestru, gdzie koryto rzeczne położone jest na wysokości ok. 250 m. 

Najniżej położonym powiatem w obrębie ziemi przemyskiej, jest zajmujący jej centralną i północną część, powiat przemyski. Średnia wysokość tego obszaru wynosi około 255 m. W jego granicach znajduje się najniżej położony punkt na całej ziemi przemyskiej, czyli dolina Sanu koło Krzeszowa, w którym to miejscu koryto rzeczne zalega na wysokości ok. 155 m n.p.m. Najwyższy szczyt tego obszaru to położony na granicy z ziemią sanocką szczyt Jaworniki, o wysokości 910 m.

Ziemia przemyska (woj. ruskie, XVI-XVIII w.) - podział administracyjny [MAPA]

Historyczna ziemia przemyska składała się z czterech powiatów. Północną i centralną część regionu zajmował powiat przemyski obejmujący 7 578 km kw. (56,6% powierzchni regionu). Pozostała, południowa część ziemi przemyskiej podzielona była między powiat samborski o powierzchni 2 983 km (22,3%), stryjski zajmujący 1 845 km kw. (13,8%) oraz najmniejszy powiat drohobycki o powierzchni 973 km kw. (7,3%).

Ziemia przemyska (woj. ruskie, XVI-XVIII w.) - gęstość sieci osadniczej [MAPA]

Ziemia przemyska cechuje się zróżnicowaną gęstością sieci osadniczej. Średnia wartość dla całego regionu wynosi ok. 8-9 osad/100 km kw. Największe zagęszczenie jednostek osadniczych (miast, wsi, przysiółków, osad, młynów) występuje w centralnej części regionu. Tereny położone między miastami Przeworsk-Kańczuga-Prudnik, Przemyśl-Niżankowice-Felsztyn oraz Mościska-Wisznia-Sambor cechują się występowaniem ponad 12 jednostek osadniczych na 100 km kw. powierzchni. Nieco niższe, ale także wysokie wskaźniki zagęszczenia sieci osadniczej obserwowane są w rejonie większych miast regionu, tj. Rzeszowa, Józefowa, Starego Miasta, Drohobycza i Stryja. Niewielkie zagęszczenie osadnictwa cechuje południową, w większości górską część ziemi przemyskiej, gdzie w rejonie miasta Skole wskaźnik gęstości sieci osadniczej spada poniżej 2 osad/100 km kw. powierzchni. 

Ziemia przemyska (woj. ruskie, XVI-XVIII w.) - potencjalne warunki glebowe do rozwoju rolnictwa [MAPA]

Potencjalne glebowe warunki do rozwoju rolnictwa na ziemi przemyskiej związane są z jej przeszłością geologiczną, ukształtowaniem rzeźby terenu oraz warunkami wodnymi. Uśrednione warunki glebowe dla rozwoju rolnictwa w przypadku całego regionu plasują się między dobrymi a umiarkowanymi.

Najlepsze warunki glebowe (4,8%), wiązane z występowaniem płatów czarnoziemów i szarych gleb leśnych, wykształconych z lessów i utworów lessopodobnych znajdujemy w południkowym pasie gleb po obu stronach doliny Sanu, między miastami Niżankowice na południu i Jarosław na północy oraz w postaci rozległego płata czarnoziemów, między Mościskami, Wisznią a doliną Dniestru.

Bardzo dobre warunki glebowe do rozwoju rolnictwa w postaci gleb brunatnych i częściowo wyługowanych rędzin oraz ubogich czarnoziemów (ok. 2%) obserwuje się w sąsiedztwie najlepszych jakościowo czarnoziemów w centrum regionu oraz na jego północy. Dobre warunki glebowe cechują tereny położone na północy w rejonie Józefowa, na południowy-wschód od Niżankowic oraz w dolinach Dniestru i jego górnych dopływów, gdzie spotyka się mady rzeczne z glebami łąkowymi a w wyższych partiach dolin gleby na utworach lessopodobnych (ponad 1%). Występujące na tych obszarach duże uwilgotnienie utrudnia uprawę i wykorzystanie w rolnictwie, dlatego gleby tego nie mają tak wysokiej przydatności rolniczej.

Umiarkowane warunki glebowe występują na ponad 43% gruntów, szczególnie w północnej części regionu, w granicach powiatu przemyskiego. Słabe pod kątem przydatności rolniczej gleby (ok. 41% powierzchni gruntów) dominują w południowo-zachodniej części ziemi przemyskiej, pokrywając się z zalesionymi obszarami górskimi oraz obserwowane są na utworach piaszczystych na północny regionu. Najsłabsze, głównie bagienne i silnie zbielicowane gleby piaszczyste, znajdujemy w dolinie Dniestru (tzw. Wielkie Błota) oraz w północnej części pow. przemyskiego na zachód od Józefowa (ok. 7%). 

MAPY POWSTAŁY NA PODSTAWIE:

Mappa Szczegulna Woiewodztwa Sandomierskiego Zrządzona Z Innych Wielu Mapp Mieyscowych Tak Dawniey Jak I Swiezo Odrysowanych Tudziesz Goscincowych I Niewątpliwych Wiadomosci, Wszystko Według Reguł Geograficznych i Obserwacyi Astronomicznych, 1:225 000, 1791

Karta Dawnej Polski, Charzanowski W., 1:300 000

Europa w XVIII w. - www.mapire.eu

Arłamowscy E.K., 1974, Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, część II, ziemia lwowska, IH PAN, Wrocław, Warszawa

Arłamowscy E.K., Kaput W., 1970, Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, część II, ziemia halicka i chełmska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich

Budzyński Z., 2006, Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku, tom 2, Atlas geograficzno-historyczny, Przemyśl-Rzeszów

Fastnacht A., 1962, Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340-1650, Prace Wrocł. Tow. Nauk. Seria A, nr 84, Wrocław

Gliwa A., 2013, Kraina upartych niepogód. Zniszczenia wojenne na obszarze ziemi przemyskiej w XVII wieku, TPN, Przemyśl

Hrabyk P., 1921, Ziemia przemyska i lwowska. Szkic historyczno-geograficzny z mapą, TPN, Przemyśl

Jabłonowski A., 1899, Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Ziemie ruskie Rzeczypospolitej, Akademia Umiejętności, Kraków

Makarski W., 1999, Nazwy miejscowości dawnej ziemi przemyskiej, TN KUL, Lublin 

Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski: www.atlasfontium.pl

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego: www.bg.uwb.edu.pl

Mapa Topograficzna Polski 1:100 000, WIG

Geoportal: www.mapy.geoportal.gov.pl

Soil Map of Ukraine, 1:2 500 000, 1977, Moskwa

Soil Map od Lviv Oblast, 1: 1 500 000