Księstwo (Starostwo) Żmudzkie (XVI-XVIII w.) [MAPY]

Księstwo Żmudzkie (Starostwo Żmudzkie) to najdalej na zachód wysunięta część Wielkiego Księstwa Litewskiego zarządzana przez starostę generalnego wybieranego przez władców Litwy.

Spis treści

Ukształtowanie powierzchni terenu >>>

Podział administracyjny >>>

Gęstość sieci osadniczej >>>

Zasiedlenie - liczba dymów ogółem w XVII w. >>>

Gęstość zasiedlenia - liczba dymów ogółem/100 km kw. w XVII w. >>>

Księstwo Żmudzkie w XVII-XVIII w. - ukształtowanie powierzchni terenu [MAPA]

Ukształtowanie powierzchni księstwa żmudzkiego cechuje charakterystyczne wyniesienie terenu w centralnej części regionu na kształt wypukłej w centrum tarczy (Wysoczyzna Żmudzka), skąd obniża się on we wszystkich kierunkach. Najwyższym wzniesieniem jest szczyt Medvégalis (235 m n.p.m.), położony na południowy wschód od J. Łukszta, będący ważnym punktem historycznym na mapie całej Żmudzi. Teren intensywniej obniża się w kierunku południowym i zachodnim niż na wschód, osiągając najniższy punkt (poziom morza) na wybrzeżu Bałtyku.

Księstwo Żmudzkie w XVII-XVIII w. - podział administracyjny [MAPA]

Księstwo Żmudzkie obejmowało ziemi o łącznej powierzchni 22 354 km kw. i było podzielone pod względem administracyjnym na 29 powiatów, będących historycznym przedłużeniem funkcjonowania średniowiecznych traktów. Powierzchnia poszczególnych jednostek była bardzo zróżnicowana i wahała się od 3 030 km kw. w przypadku pow. wielońskiego, 2 451 km kw. dla powiatu teleszowskiego i 2 070 km kw. w przypadku powiatu szawelskiego do tylko 97 km kw., które osiągał powiat potumszewski, 143 km kw. powiat użwentski czy też 147 km kw. dla powiatu twerskiego. Poszczególne powiaty były często rozczłonkowane a ziemie zarządzane przez starostwo tworzyły liczne eksklawy i enklawy w obrębie innych powiatów. Przykładowo, powiat wieloński, będący największą jednostką w ramach księstwa, obejmował trzy oddzielone od siebie fragmenty ziemi żmudzkiej.

Pełna lista jednostek administracyjnych wraz z ich powierzchnią i udziałem procentowym w powierzchni całego Księstwa Żmudzkiego w układzie malejącym:

pow. wieloński

3 030 km kw. (13,6%)

pow. teleszewski

2 451 km kw. (11,0%)

pow. szawelski

2 070 km kw. (9,3%)

pow. widuklewski

1 523 km kw. (6,8%)

pow. wilkiski

1 316 km kw. (5,9%)

pow. berżański

1 299 km kw. (5,8%)

pow. pojurski

1 244 km kw. (5,6%)

pow. kroski

964 km kw. (4,3%)

pow. gondyński

921 km kw. (4,1%)

pow. rosieński

843 km kw. (3,8%)

pow. Wielkich Dyrwian

716 km kw. (3,2%)

pow. retowski

702 km kw. (3,1%)

pow. Małych Dyrwin

648 km kw. (2,9%)

pow. korszewski

588 km kw. (2,6%)

pow. jaswoński

513 km kw. (2,3%)

pow. ejragolski

428 km kw. (1,9%)

pow. birżyniański

419 km kw. (1,9%)

pow. tendziagolski

375 km kw. (1,7%)

pow. wieszwiański

336 km kw. (1,5%)

pow. połongowski

278 km kw. (1,2%)

pow. powondeński

237 km kw. (1,1%)

pow. żorański

237 km kw. (1,1%)

pow. płotelski

197 km kw. (0,9%)

pow. korklański

181 km kw. (0,8%)

pow. szawdowski

180 km kw. (0,8%)

pow. medyngiański

157 km kw. (0,7%)

pow. twerski

147 km kw. (0,7%)

pow. użwentski

143 km kw. (0,6%)

pow. potumszewski

97 km kw. (0,4%)

Kalwaria (wł. biskupa)

115 km kw. (0,5%)

Księstwo Żmudzkie w XVII-XVIII w. - gęstość sieci osadniczej [MAPA]

Osadnictwo na Żmudzi było bardzo rozproszone, co zostało uchwycone podczas analizy gęstości sieci osadniczej. Największe zagęszczenie osad, dochodzące do nieco ponad 7 jednostek osadniczych na 100 km kw. obserwowano w rejonie miejscowości Betygoła, Cytowiany oraz Giencze. Wyraźnie zaznaczał także pod względem gęstości zasiedlenia centralnie położony historyczny rdzeń regionu. Na pozostałym obszarze osadnictwo było bardzo rzadkie, nie przekraczając granicy 2-3 osad na 100 km kw. Na tle ziem koronnych gęstość zasiedlenia Księstwa Żmudzkiego była bardzo niska.

Księstwo Żmudzkie w XVII-XVIII w. - zasiedlenie: liczba dymów ogółem w XVII w. [MAPA]

Bazując na danych historycznych, zgromadzonych w rejestrach podmymnego z 1690 r., określiliśmy w nieco bardziej szczegółowej formie poziom zasiedlenia Księstwa Żmudzkiego. W analizie brane były pod uwagę wartości dla poszczególnych powiatów, reprezentujące liczbę dymów ogółem gęstość dymów ogółem na 100 km kw. powierzchni.

W przypadku dymów ogółem, największa ich liczba została udokumentowana w powiatach wielońskim i teleszewskim, gdzie przeroczyła liczbę 3000 dymów. Niższe wartości w przedziale 2-3 tys. dymów odnotowano w powiatach berżańskim, kroskim, pojurskim i widuklewskim. Najmniej dymów posiadały najmniejsze pod względem powierzchni powiaty w centrum Księstwa.

Księstwo Żmudzkie w XVII-XVIII w. - gęstość zasiedlenia: liczba dymów ogółem/100 km kw. w XVII w. [MAPA]

Bardziej miarodajny w kontekście gęstości zaludnienia jest wskaźnik pokazujący liczbę dymów ogółem przypadających na 100 km kw. powierzchni. W tym przypadku największe zagęszczenie parametru obserwuje się w powiatach teleszewskim, połongowskim, medyngiańskim, użwentskim, kroskim i tendziagolskim, gdzie przypada ponad 200 dymów ogółem na 100 km kw. Najmniejszą gęstością charakteryzują się powiaty szawelski, żorański i gondyński w których wskaźnik ten jest mniejszy niż 50 dymów ogółem na 100 km kw.