Spis treści
Ukształtowanie powierzchni terenu >>>
Województwo mazowieckie w XVI-XVIII w. - ukształtowanie powierzchni terenu [MAPA]
Powierzchnia terenu dawnego województwa mazowieckiego charakteryzowała się w większości nizinnym i równinnym charakterem. Najniżej położony punkt regionu znajdował się u ujścia Mołtawy do Wisły, na granicy z woj. płockim (ok. 60 m n.p.m.). Centralną część regionu zajmowała rozległa nieckowata nizina z koncentrycznym układem dolin Wisły, Bzury, Narwi, Bugu i Wkry położona na wysokości około 90-100 m n.p.m. Niecka otoczona była wyżej wyniesionymi obszarami, przekraczającymi w swoich kulminacjach 200 m n.p.m. Wyżej wyniesione wysoczyzny o pokroju wypukłych w centrum garbów, występowały w południowej części województwa w rejonie miast Mińsko i Dobre, Stoczek i Seroczyno oraz Tarczyn i Grodziec. W części północnej województwa mazowieckiego występowały izolowane wzniesienia terenu w postaci wąskich i wydłużonych południkowo grzęd. Najwyższa z nich, a zrazem najwyższe wzniesienie całego województwa mazowieckiego tzw. Góry Dębowe (232 m n.p.m), położona była na południe od Janowa i ciągnęła się na południe w kierunku Ciechanowa. Kolejna forma wałowa o tej samej nazwie, znajdowała się na południe od Łomży i kontynuowała się w kierunku Wąsocza. Średnia wysokość całego województwa mazowieckiego wynosiła ok. 121 m n.p.m. a powierzchnia terenu przeciętnie obniżała się z SEE na NWW.
Województwo mazowieckie w XVI-XVIII w. - podział administracyjny [MAPA]
Województwo mazowieckie zajmowało obszar o powierzchni 22 415 km kw. i złożone było z 10 ziem podzielonych w sumie na 27 powiatów. Największą powierzchnią cechowała się ziemia łomżyńska (4 105 km kw.), która była nieznacznie większa od ziemi czerskiej (4 095 km kw.) - oba regiony zajmowały po ok. 18,3% powierzchni województwa. Ziemia łomżyńska składała się z 4 powiatów – kolneńskiego (1 113 km kw.), łomżyńskiego (986 km kw), ostrołęckiego (1 375 km kw.) i zamborskiego (631 km kw.). Ziemię czerską tworzyły także 4 powiaty – czerski (646 km kw.), garwoliński (1 841 km kw.), grójecki (677 km kw.) i warecki (930 km kw.).
Ziemia nurska zajmowała powierzchnię 3 365 km kw. (15,0%) i tworzyły ją powiaty nurski (825 km kw.), kamieniecki (2 005 km kw.) i ostrowski (535 km kw.). Następna pod względem powierzchni była ziemia ciechanowska (2 907 km kw., 13,0%) na którą składały się 3 powiaty – ciechanowski (760 km kw.), przasnyski (1 797 km kw.) i sąchocki (350 km kw.). Ziemia warszawska obejmowała 12,4% powierzchni całego województwa (2 769 km kw.) i podzielona była na 3 powiaty – błoński (453 km kw.), tarczyński (393 km kw.) i warszawski (1 923 km kw.).
Położona na północnym wschodzie ziemia wiska zajmowała 1 377 km kw. (6,1%), na co składały się 3 powiaty – radziłowski (365 km kw.), wąsoski (638 km kw.) i wiski (374 km kw.). Na prawym brzegu Wisły, w zachodniej części województwa, znajdowała się ziemia zakroczymska, obejmująca tereny o powierzchni 1 318 km kw. (5,9%). Jej obszar podzielony był między 3 powiaty – nowomiejski (704 km kw.), serocki (205 km kw.) i zakroczymski (409 km kw.). Na wschodniej ścianie województwa położona była ziemia liwska na którą składał się w całości powiat liwski o powierzchni 1 030 km kw. (4,6%).
Nad Narwią rozciągała się ziemia różańska obejmująca 887 km kw. (4,0%) złożona z 2 powiatów – makowskiego (339 km kw.) i różańskiego (547 km kw.). Najmniejszym pod względem powierzchni regionem była utworzona z jednego powiatu ziemia wyszogrodzka o powierzchni 563 km kw. (2,5%).
Województwo mazowieckie w XVI-XVIII w. - administracja kościelna [MAPA]
Województwo mazowieckie znajdowało się w granicach 4 diecezji. Największą powierzchnię zajmowała położona w północnej części województwa diecezja płocka obejmująca ok. 70% powierzchni całego regionu (15 956 km kw.; przynależało do niej 14 dekanatów i 172 parafie). Administracja dekanatami oraz parafiami odbywała się poprzez archidiakonat pułtuski, położony w całości w granicach województwa (11 896 km kw.; 52,7% pow.; obejmował 6 dekanatów i 103 parafie) i archidiakonat płocki (4 060 km kw.; 18,0% pow.; obejmował 8 dekanatów i 69 parafii), obejmujący zachodnią część tegoż regionu. Południowa część województwa znajdowała się w granicach diecezji poznańskiej (archidiakonat warszawski – 6 154 km kw.; 27,3% pow.; obejmował 8 dekanatów i 93 parafie), a południowe krańce podzielone zostały między diecezję gnieźnieńską (archidiakonat kurzelowski – 286 km kw.; 1,3% pow.; 1 dekanat i 3 parafie) i diecezję krakowską (archidiakonat lubelski – 162 km kw.; 0,7% pow.; 1 dekanat; 1 parafia.).
Województwo mazowieckie w XVI-XVIII w. - puszcze i lasy [MAPA]
Województwo mazowieckie nie było równomiernie pokryte lasami. Największe obszary bezleśne występowały między Warszawą a Błoniami, w rejonie Liwa, Ciechanowa i Przasnysza, na ziemi wyszogrodzkiej oraz w zachodniej części ziemi zakroczymskiej. Rozległe obszary pozbawione dużych kompleksów leśnych występowały na wschód od Różana, w okolicach Nura, Andrzejowa i Zambrowa a także Radziłowa, Wąsocza i Kolna.
Obszary leśne i puszczańskie występowały głównie na wschód od linii Wisły. Wśród nich można wyróżnić Puszczę Starogródzką między Parysewem a Kołybielem, Puszczę Osiecką na południowy wschód od miasta Karczewie, Puszczę Dębską na północ od Sendomierza, Puszczę Sulejowską i Korucką na północ od Dobrego oraz Puszczę Słupską na północny wschód od Warszawy. Na lewym brzegu Bugu gęste lasy znajdowały się w obrębie Puszczy Jadowskiej i Kamienieckiej i ciągnęły dalej na północ w międzyrzeczu Narwi i Bugu.
W okolicach Zambrowa wysokie wzgórza Dębowych Gór zajmował Czerwony Bór, a tereny przygraniczne z Podlasiem podmokła Puszcza Zambrowska. Nad Biebrzą, na wschód od Wąsocza, bagniste tereny porastała Puszcza Dybała. Rozległe, podmokłe i trudno dostępne obszary w dorzeczach Omulewa, Szkwy i Pisy zajmowała ogromna Puszcza Zagajnicka, przechodząca na zachód w lasy Puszczy Różańskiej i Puszczy Mazuch. Dębowe Góry koło Janowa porastała Puszcza Janowska. Na lewym brzegu Wisły wyróżniały się, położona blisko Warszawy, Puszcza Kampinoska oraz w leżąca widłach Wisły i Pilicy Puszcza Stromiecka.
Lesistość województwa mazowieckiego wynosiła prawie 34% (wg zasięgu lasów z początku XIX w.).
MAPY POWSTAŁY NA PODSTAWIE:
Mappa Szczegulna Woiewodztwa Podlaskiego, 1:225 000, 1795
Mappa Szczegulna Woiewodztwa Lubelskiego,1:225 000, 1785
Mappa Szczegulna Woiewodztwa Płockiego i Ziemi Dobrzynskiey,1:225 000, 1806
Mappa Szczegulna Woiewodztwa Sandomierskiego Zrządzona Z Innych Wielu Mapp Mieyscowych Tak Dawniey Jak I Swiezo Odrysowanych Tudziesz Goscincowych I Niewątpliwych Wiadomosci, Wszystko Według Reguł Geograficznych i Obserwacyi Astronomicznych, 1:225 000, 1791
Okolica Warszawy w Diametrze Piąciu Mil, 1783
Europa w XVIII w.: www.mapire.eu
Karta Dawnej Polski, Charzanowski W., 1:300 000
Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski: www.atlasfontium.pl
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego: www.bg.uwb.edu.pl
Pałucki W. [red.], 1973, Mazowsze w drugiej połowie XVI w., cz. 1 i 2
Dymek Z., 2015, Mazowsze historia i kultura 1526-1795
Samsonowicz H. (red.), 2006, Dzieje Mazowsza, tom 1
Zalewski L., 2002, Ziemia liwska. Ludzie, miejscowości, wydarzenia
Sianko P., 2019, Granica mazowiecko-litewska do 1569 roku. Kształtowanie się, rola społeczna
Mapa Topograficzna Polski 1:100 000, WIG
Geoportal: www.mapy.geoportal.gov.pl