Rypin – plan miasta (XVIII w.)

Mury i obwarowania miejskie

„...Mury miejskie wystawione były z cegły na fundamencie kamiennym. Na podstawie zachowanego do dzisiaj fragmentu za kościołem św. Trójcy, można przypuszczać, że ich grubość wynosiła około 1 m, a wysokość 5 m, chociaż mogło to kształtować się w poszczególnych odcinkach obwarowań różnie. Trudno również określić przebieg murów miejskich, ponieważ jedyny zachowany plan, na którym zostały zaznaczone, pochodzi dopiero z 1799 roku, a więc z czasów, gdy z obwarowań pozostały już tylko fragmenty. Prawdopodobnie w interesującym nas okresie były stopniowo rozbierane, a z materiału budowano kamienice mieszczan w mieście i na przedmieściach. Stan obwarowań musiał być już w XVI wieku w złym stanie, ale system obronny był jeszcze naruszony, skoro Zygmunt August 21 lutego 1570 roku w przywileju dla miasta zezwolił mieszczanom na korzystanie z lasów królewskich w celu wzmocnienia murów (...). Zapewne już w XVI wieku mury nie odgrywały większej roli obronnej, a jedynie utrudniały rozbudowę miasta...”. 

„...W czasach najazdu szwedzkiego w 1629 roku mieszkańcy Rypina zapewne nie bronili murów miejskich. Po bitwie pod Górznem oddziały feldmarszałka Hermana Wrangla przeszły przez okoliczne miasteczka i wioski ziemi dobrzyńskiej w celach typowo rabunkowych, zajmując je zimą bez użycia artylerii. Stąd trudno przypuszczać, by Szwedzi mogli wówczas wyraźnie zniszczyć mury Rypina. Prawdopodobne jest natomiast, że odbudowa miasta (...) przeprowadzona została przy pomocy materiału budowlanego pochodzącego z rozbiórki murów miejskich. Liczne przemarsze przez Rypin wojsk Karola Gustawa w czasie potopu szwedzkiego również nie miały charakteru oblężenia miasta i niszczenia murów za pomocą artylerii. Głównym strategicznym punktem oporu była w tym rejonie Brodnica, a Rypin, zajmowany bez przeszkód, stanowił jedynie bazę zaopatrzeniową dla wojsk szwedzkich i polskich. Zapewne miasta było wielokrotnie wówczas palone, a odbudowa prowadzona była w podobny sposób, z wykorzystaniem cegły pochodzącej z rozbiórki murów średniowiecznych. Brak jest także wzmianek źródłowych, by miasto było zdobywane w czasie wojny północnej. Jedyna większa bitwa odbyła się wówczas na przedpolach Rypina i zapewne nie miała wpływu a stan murów miejskich...”.

Rypin - plan miasta (koniec XVIII w.)

„...Analiza planu miasta z 1799 roku pozwala stwierdzić istnienie murów miejskich już tylko w kilku odcinkach. W części południowej odchodzą one od bramy sierpeckiej. W części wschodniej tego fragmentu widoczna jest zaznaczona baszta i prawdopodobnie druga po przeciwnej stronie bramy. Mur biegnie następnie według plany od baszty w kierunku północnym, wzdłuż dzisiejszej ulicy Tylnej, na długości około 150 m. Duży odcinek muru, około 150 m, widoczny jest na planie z 1799 roku także za kościołem i zabudowaniami plebańskimi. Brama sierpecka (prawdopodobnie takiej nazwy używano już w średniowieczu, łącząca miasto z drogą od strony Sierpca) tworzyła kwadratową wieżę z ostrołucznymi przejazdami, wysuniętą obustronnie poza lico muru. W czasach nowożytnych prawdopodobnie nie pełniła już swoich funkcji obronnych, być może pozbawiona opuszczonej brony. Zapewne od strony zachodniej, przed dzisiejszym mostem na rzece Rypienicy, znajdowała się druga brama (być może zwana przez mieszczan Gdańską lub Brodnicką), niepoświadczona jednak w żadnych źródłach. Prawdopodobnie została ona zniszczona już w czasie najazdów szwedzkich z 1629 roku i rozebrana jako jedna z pierwszych części muru miejskiego wkrótce później. Można przypuszczać także, iż na pola i łąki poza murami prowadziły furty. Bez odpowiednich badań archeologicznych nie będzie już jednak można odtworzyć pełnego wyglądu i przebiegu murów miasta Rypina. Uniemożliwia to także brak źródeł kartograficznych, ikonograficznych i pisanych oraz dzisiejsza zabudowa miasta. Prawdopodobne jest jednak, że Rypin od II poł. XIV wieku obwarowany był ze wszystkich stron, chociaż może od południe i północny, gdzie występowały rozlewiska w mniejszym zakresie. Mury miejskie wraz z basztą zostały ostatecznie rozebrane  w 1868, a brama sierpecka w 1939 roku. Do dzisiaj pozostał jedynie niewielki odcinek dawnych obwarowań za kościołem św. Trójcy...”.

Kościół Św. Trójcy

„...Kościół św. Trójcy zajął najbardziej obronne miejsce na skraju parowu, nad rzeką Rypienicą. Nie wiadomo, w jaki sposób zmieniała się bryła świątyni w XV i XVI wieku. Zarys murów pozostawał jednak bez większych przekształceń od czasów budowy w połowie XIV stulecia. Opieka królewska, reprezentowana przez zmieniających się starostów, była zwykle niewystarczająca i ciężar remontów spoczywał najczęściej na proboszczu i parafianach. Kościół w okresie nowożytnym znajdował się przeważnie w złym stanie. W 1597 roku zapisano, że dach kościoła w części jest naprawiony, lecz wymaga lepszej naprawy – w kilka lat później dach na kościele św. Trójcy runął (...) Do kościoła przystawiona była, zapewne w tym samym miejscu, gdzie znajduje się dzisiaj, murowana zakrystia...”.

„...Można przypuszczać, że budynek kościoła został zniszczony wraz z miastem w czasie najazdu szwedzkiego 1629 roku (...). Podobne zniszczenia, chociaż nie poświadczone źródłowo, wystąpiły zapewne w czasie licznych przemarszów wojsk szwedzkich. Odbudowa nastąpiła stosunkowo szybko, ponieważ w końcu XVII stulecia stan świątyni określano jako dobry (...). Szkody przyniosła także wojna północna, o czym informowała wizytacja z 1713 roku (...). Jeszcze w 1742 roku w relacji do Rzymu biskup płocki A. Dembowski pisał, że kościół parafialny murowany, potrzebuje rozległej naprawy...”.

„...Prawdopodobnie od czasów budowy kościoła w XIV wieku, a na pewno w całym okresie nowożytnym, wokół świątyni znajdował się cmentarz. W XVI stuleciu, zgodnie z zaleceniami synodów płockich, był dobrze ogrodzony. Ogrodzenie, podobnie jak w innych parafiach, było zapewne z drewnianych sztachet. Na cmentarzu przykościelnym, czytamy dalej w wizytacji z 1597 roku, stały kostnica i dzwonnica. W XVII-XVIII wieku cmentarz, podobnie jak sama świątynia, znajdował się na ogół w złym stanie (...). W II poł. XVIII wieku stan cmentarza stopniowo się pogarszał i w 1763 roku obiekt określony został jako zupełnie zrujnowany (...). W końcu XVII stulecia, kiedy pod posadzką kościoła wybudowano krypty przeznaczone dla szlachty i zasłużonych mieszczan, na cmentarzu przykościelnym grzebano pozostałych mieszkańców Rypina. W 1773 roku biskup Michał Jerzy Poniatowski wydał dla diecezji płockiej rozporządzenie nakazujące zakładanie cmentarzy tylko poza miastem. Od tego czasu w rypińskich aktach metrykalnych nie występują juz notatki wskazujące na pochówki na cmentarzy przykościelnym. Prawdopodobnie wówczas założono lub rozbudowano cmentarz przy kościele św. Ducha. Dzieci zmarłe przed chrztem, być może już od początku XVIII stulecia, grzebane były przy kaplicy św. Barbary...”.

„...Przy kościele, od północnej strony, w tym samym miejscu, gdzie dzisiaj, stała zapewne już od XIV wieku plebania, a za nią znajdowały się zabudowania gospodarcze proboszcza. Budynki te, drewniane, dostawione były do murów miejskich (...). Pierwsze wzmianki pochodzą dopiero z końca XVII stulecia, kiedy to w czasie wizyty biskupa w Rypinie w 1694 roku odnotowano dom plebana z izbą, sienią i komorą oraz małą, starą, wymagającą naprawy stodołę. Pod zniszczeniach wojny północnej, jeszcze w 1725 roku nie próbowano odnowić plebanii i budynków gospodarczych, budynek mieszkalny proboszcza - składający się z izby z przedpokojem i komory, otoczony sztachetami - określono jako stary i zniszczony. Podobnie zły stan przedstawiały zabudowania gospodarcze należące do parafii, w których trzymano świnie i bydło (...). Do parafii należało kilka parceli w pobliżu świątyni, leżących w kierunku północno-wschodnim od ul. Kościelnej i dochodzących do murów miejskich, a także za rzeką Rypienicą w kierunku północnym...”.

„...W XVIII wieku budynek zwany szpitalem funkcjonował przy kościele św. Trójcy. Zlokalizować go można zapewne na placu po zmarłym kowalu rypińskim, w pobliżu kościoła parafialnego, który parafia otrzymała w 1664 roku, na mocy przywileju króla Jana Kazimierza (...) Szpital parafialny w I poł. XVIII wieku popadł w ruinę. w 1725 roku mieszkał w nim bakałarz...”.

Kościół św. Ducha - zakon bożogrobców

„...Za rzeką Rypienicą, na niewielkim wzniesieniu, po prawej stronie drogi prowadzącej wówczas do Brodnicy, znajdowały się w całym okresie nowożytnym zabudowania należące do zakonu bożogrobców. Kościół pod wezwaniem św. Ducha, wystawiony wkrótce po lokacji, w latach 1349-1350, otrzymał grunt w Rypinie, który zachował do czasu likwidacji w 1827 roku. Świątynia była zapewne w całym okresie drewniana i w związku z tym wiele razy przebudowywana. Zwykle zaniedbana, znajdowała się w złym stanie. Niestety nie udało się odnaleźć żadnych wczesnych opisów kościoła św. Ducha. Krótkie wzmianki pochodzą z wizytacji z 1694 i 1725 roku. Kościół drewniany, przykryty gontem, wspomina protokół z 1763 roku...”.

„...Prawdopodobnie przy kościele św. Ducha stał dom, w którym mieszkał prepozyt, wspomniany w wizytacji z 1694 roku. Przy kościele bożogrobcy zbudowali, już zapewne w 1350 roku, szpital dla chorych i bezdomnych. Niestety, nie posiadamy o nim żadnych wiadomości z okresu do XVIII wieku (...). Szpital w Rypinie niewątpliwie w całym okresie był drewniany. Zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego z 1629 4oku, nie został odbudowany do początku XIX wieku...”.

Młyn wodny

„...Bezpośrednio przed mostem na rzece Rypienicy, po lewej stronie, jeszcze w graniach miasta wyznaczonych przez obrys murów, stał młyn. Był on zapewne tożsamy z założonym  1348 roku przez młynarza Hejkona za zgodą księcia dobrzyńskiego Władysława. Wspomniany jest wielokrotnie w wizytacjach XVI-XVIII wieku oraz nadaniach królewskich dla starostów rypińskich. Drewniany, zapewne kilka razu przebudowywany, jeszcze w końcu XVIII wieku został określony jako stary młyn na planie sporządzonym przez władze pruskie. W Rzeczypospolitej szlacheckiej młyn ten stanowił własność królewską i nadawany był zwykle wraz z miastem jako tenuta dla starostów. Prawo bezpłatnego mielenia zboża w młynie tym posiadali proboszczowie rypińscy, ale już w końcu XVIII wieku przywilej ten nie był respektowany (...). Młyn pod Rypinem był zapewne małym budynkiem parterowym, zbudowanym z drewna, krytym słomą. W części rozmieszczonej na palach nad wodą znajdował się sam młyn, w części na lądzie mieściło się mieszkanie dla młynarza...”.

Rynek

„...W centralnym punkcie miasta Rypina od czasów lokacji w XIV wieku znajdował się rynek kształtem zbliżony do kwadratu. W okresie nowożytnym otoczony był z czterech stron gęsto rozmieszczonymi domami, widocznymi jeszcze na planie z czasów pruskich, należącymi zapewne do miejscowych kupców i rzemieślników. Kilka budynków murowanych stało wówczas jedynie we wschodniej części rynku. Plac nie był zabudowany i zapewniał rolę targowiska miejskiego w czasie jarmarków.

Jedynym budynkiem na rynku był ratusz, zlokalizowany nieznacznie w kierunku północnym od środka, zapewne zbudowany już w XVI stuleciu, po likwidacji zamku rypińskiego, a może wcześniej i przebudowywany. Pełnił on funkcję siedziby burmistrza i rady miasta. Według Antoniego Sławenko-Sławińskiego, który korzystał w 1856 roku z materiałów zgromadzonych w nowym budynku wynajętym wówczas na ratusz, stary, pamiętający czasu XVIII stulecia był drewniany, zbudowany w szachulec. Jego wymiary to 13x12 łokci, był wysoki na 8 łokci, otoczony galerią 17x16 łokci, pokryty dachówką. W podziemiach znajdowało się więzienie miejskie, wspomniane jeszcze w ankiecie sporządzonej przez władze pruskie w 1793 roku, ale prawdopodobnie nie pełniło ono swojej roli i, jak zanotowano, w zimie nie nadawało się do przetrzymywania skazanych (...).

W części południowej rynku znajdowała się studnia miejska, być może jeszcze w końcu XVIII wieku jedyne ujęcie wody w Rypinie. Studnia miała zapewne kształt kwadratowy i ocembrowana była drewnianymi balami. Wodę czerpano za pomocą żurawia lub wału kręconego korbą. Być może przy studni stało koryto do pojenia zwierząt gospodarskich. Wspominana w średniowieczu łaźnia miejska zapewne przestala funkcjonować, podobnie jak w innych miastach, dopiero w początkach XVIII wieku lub być może po najazdach szwedzkich początków XVII stulecia...”.

Cytaty: Bokota P., Gałkowski P., 2010, Rypin w czasach nowożytnych (XVI-XVIII wiek) [w:] Mikulski K., 2010, Rypin - dzieje miasta, tom 1 do roku 1918

Literatura i źródła

Mikulski K., 2010, Rypin - dzieje miasta, tom 1 do roku 1918

Krajewski M., 1994, Rypin. Szkice z dziejów miasta

Plan Rypina z 1799 roku. AGAD, zbiór kartograficzny, sygn. 333-24